Манастирот Зрзе – патување низ македонската историја и култура

Ма­на­сти­рот „Све­то Пре­о­бра­же­ние“ во се­ло­то Зр­зе се на­о­ѓа на 34 ки­ло­ме­три се­ве­ро­за­пад­но од При­леп. Се упа­тив­ме та­му би­деј­ќи што­ту­ку за­вр­ши це­лос­на­та ре­кон­струк­ци­ја на ма­на­стир­ски­от комп­лекс. Се иска­чу­ва­ме на око­лу 1.000 ме­три над­мор­ска ви­со­чи­на, во под­нож­је­то на пла­нин­ски­от ма­сив Да­у­ти­ца, а пред нас се рас­пос­ла вон­вре­мен­ска­та уба­ви­на и не­про­цен­ли­ва­та вред­ност на еден од нај­у­ба­ви­те ма­ке­дон­ски ма­на­сти­ри. Ова е ме­сто во кое се­кој од нас мо­же да ужи­ва во уба­ви­ни­те на ма­ке­дон­ска­та зем­ја, во ми­рот и во спо­којс­тво­то на овој ма­на­стир кој ја да­ру­ва нај­у­ба­ва­та гле­тка на Пе­ла­го­ни­ска­та Кот­ли­на.

За да стиг­не­те до на­ши­те нај­у­ба­ви ма­на­сти­ри се­ко­гаш мо­ра да се по­ма­чи­те. Но, ни­ко­гаш не отка­жу­вај­те се, за­што ду­ри ко­га ќе стиг­не­те го­ре, по истр­пе­на­та ма­ка и те­шко­ти­ја, сфа­ќа­те де­ка има­ло зо­што. Пред вас, ка­ко на длан­ка го гле­да­те це­ли­от крај, а вие се чув­ству­ва­те ка­ко на вр­вот од све­тот.Кар­па­та на ко­ја е сме­стен ма­на­стир­ски­от комп­лекс во 9 век ја на­се­ли­ле мо­на­си кои ту­ка се мо­ле­ле, са­му­ва­ле, ти­ху­ва­ле… Во ма­на­сти­рот Зр­зе се изд­во­ју­ва­ат се­дум ка­та со по­ве­ќе од 30 гра­ди­тел­ски об­ли­ци: цр­кви, ти­ху­ва­ли­шта, ќе­лии, ра­бо­тил­ни­ци, ја­ми. Над древ­на­та мо­на­шка на­сел­ба на хо­ри­зон­тал­но пла­то, во 14 век мо­на­хот Гер­ман по­диг­нал цр­ква што ја по­све­тил на праз­ни­кот на иси­ха­сти­те, „Све­то Пре­о­бра­же­ние Хри­сто­во“. По­доц­на, не­го­ви­от син, мо­на­хот Ха­ри­тон, со сво­е­то се­мејс­тво бил кти­тор на фер­ско­жи­во­пи­сот, а вну­ци­те: ми­тро­по­ли­тот пе­ла­го­ни­ски Јо­ван и не­го­ви­от брат, зр­зе­ски­от је­ро­мо­нах Ма­ка­риј, ги изра­бо­ти­ле најз­на­чај­ни­те де­ла на Зр­зе­ска­та ико­но­пис­на шко­ла: ико­на­та „Хри­стос спа­си­тел и жиз­но­да­вец“ во 1391 го­ди­на (Јо­ван) и чу­до­твор­на­та ико­на „Бо­го­ро­ди­ца Пе­ла­го­ни­ти­ца“ во 1422 го­ди­на (Ма­ка­риј). Овие две ико­ни се нај­а­втен­тич­ни за на­ше­то под­неб­је.

Ов­де ја слуш­нав­ме и ин­те­рес­на­та ле­ген­да ток­му за овие нај­поз­на­ти ико­ни: На ико­но­ста­си­те, ико­на­та на мај­ка­та бож­ја ако гле­да­ме кон за­пад, се­ко­гаш тре­ба да ја за­зе­ма дес­на­та стра­на или ако гле­да­ме кон нив, ле­ва­та. Но ко­га ќе вле­зе­те во цр­ква­та во Зр­зе, ико­на­та на Бо­го­ро­ди­ца ја за­зе­ма ле­ва­та стра­на. Во пре­да­ни­е­то се ве­ли де­ка ко­га игу­ме­нот ја по­ста­вил ико­на­та на мај­ка­та Бо­го­ро­ди­ца, за­бе­ле­жал де­ка таа ка­нон­ско­то ме­сто го ме­ну­ва со ме­сто­то на спро­тив­на­та стра­на ка­де што би­ла ико­на­та на Хри­стос. Тоа се по­вто­ру­ва­ло три де­на. Ко­га мо­на­си­те ќе ја вра­те­ле на ста­ро­то ме­сто, таа пак се вра­ќа­ла на но­во­то ме­сто. На тре­ти­от пат, ко­га игу­ме­нот ја пра­шал ико­на­та зо­што го ме­ну­ва ме­сто­то, то­гаш ус­ни­те на Бо­го­ро­ди­ца се по­мрд­на­ле, и таа рек­ла: „Не са­кам да му вр­там грб на мо­јот син, за­тоа и го ме­ну­вам ка­нон­ско­то ме­сто“.

Во го­ди­ни­те што до­а­ѓа­ле по­тоа, брат­ство­то про­дол­жи­ло не­по­ко­леб­ли­во да се со­о­чу­ва со си­те пре­диз­ви­ци. Ма­на­сти­рот Зр­зе бил раз­ур­ну­ван, па гра­ден, огра­бу­ван и во­зоб­но­ву­ван, по­сто­ја­но се из­диг­ну­вал од­но­во и од­но­во. Во еден та­ков пре­диз­вик за­ги­на­ло ов­чар­че бра­неј­ќи го ма­на­сти­рот од зло­стор­ни­ци кои са­ка­ле да го уни­штат. На ме­сто­то на не­го­во­то ма­че­нич­ко за­ги­ну­ва­ње е нас­ли­ка­на фре­ска со не­го­ви­от лик, а об­но­ве­на­та се­вер­на стра­на от­то­гаш кај на­ро­дот е поз­на­та ка­ко Ов­чар­ска цр­ква. И оваа ле­ген­да ни ја рас­ка­жаа отка­ко ја ви­дов­ме не­о­бич­на­та фре­ска со нас­ли­ка­но­то ов­чар­че во ста­ра ма­ке­дон­ска но­си­ја во цр­ква­та „Све­ти Пе­тар и Пав­ле“. Спо­ред ле­ген­да­та, ко­га дош­ле ар­на­у­ти­те во ма­на­сти­рот са­кај­ќи да го ур­нат и да го огра­бат, ов­чар­че­то им се спро­тив­ста­ви­ло. Тие го зак­ла­ле и го исек­ле на пар­чи­ња. Во мо­мен­тот ко­га го зак­ла­ле, дув­на­ле сил­ни ве­три­шта, и би­деј­ќи би­ле дој­де­ни со ко­њи, ко­њи­те се исп­ла­ши­ле, па поч­на­ле да бе­га­ат на­до­лу по па­тот. Ар­на­у­ти­те, за да не одат пеш, трг­на­ле по нив и пла­нот да се ур­не и да се ос­квер­на­ви цр­ква­та, про­пад­нал. Ко­га на­ро­дот и мо­на­си­те ви­де­ле де­ка на тоа ме­сто е про­ле­а­на не­ви­на крв за да се спа­си ма­на­сти­рот, три­те стра­ни ги огра­ди­ле со sид и би­деј­ќи би­ле Пе­тро­ви по­сти, из­гра­ди­ле цр­ква, по­све­ту­вај­ќи ја на све­ти Пе­тар и Пав­ле. Не­ма­ле мно­гу па­ри, па го на­цр­та­ле са­мо ол­та­рот, но не за­бо­ра­ви­ле ко­га ги пра­ве­ле фре­ски­те да го нас­ли­ка­ат и ов­чар­че­то. Во спо­мен на тој на­стан, ко­га лу­ѓе­то оде­ле да па­лат све­ќа во цр­ква­та, ве­ле­ле: „Ка­де ќе оди­ме? Ќе оди­ме во чо­бан­ска­та цр­ква“.

Од 1998 го­ди­на, со вжи­те­лу­ва­ње­то на мо­на­шка­та за­ед­ни­ца, ма­на­сти­рот Зр­зе се во­зоб­но­ву­ва во оп­што­жи­те­лен ма­шки ма­на­стир, а на по­че­то­кот на 21 век, по трет­пат во сво­ја­та исто­ри­ја, Зр­зе ста­ну­ва епи­скоп­ско се­ди­ште, овој­пат на епи­ско­пот Кли­мент Хе­рак­леј­ски.

– Зр­зе де­не­ска е дом на се­дум­ми­на мо­на­си кои жи­ве­ат и кре­а­тив­но тво­рат де­ла ка­ко ле­ги­тим­ни нас­лед­ни­ци на бо­га­то­то ду­хов­но нас­ледс­тво на овие про­сто­ри. Ток­му за­тоа, во из­ми­на­ти­от пер­и­од, со го­ле­ма љу­бов, енер­ги­ја и по­све­те­ност ра­бо­тев­ме на про­е­ктот за це­лос­на ре­кон­струк­ци­ја на ма­на­стир­ски­от комп­лекс „Све­то Пре­о­бра­же­ние – Зр­зе“, кој е еден од нај­вред­ни­те при­ме­ро­ци на ма­ке­дон­ско­то са­крал­но и ду­хов­но нас­ледс­тво – ве­ли ми­ни­стер­ка­та за кул­ту­ра Ели­за­бе­та Кан­че­ска-Ми­лев­ска.

Вна­треш­но­ста на ма­на­стир­ски­от комп­лекс е пре­крас­на, уре­де­на, со огро­мен стар орев на сре­ди­на­та и про­точ­на во­да со па­стрм­ки, уба­во за од­мор и за ме­ди­та­ци­ја. Во ма­на­сти­рот нè до­че­каа љу­без­но и го по­ну­ди­ја сво­е­то го­сто­примс­тво; ми­рот, спо­ко­јот и пре­крас­ни­от пог­лед во бе­скра­јот… Мо­же да оста­не­те и да ужи­ва­те или мо­же да ве про­ше­та­ат око­лу цр­ква­та и во неа за да ви ги рас­ка­жат не­о­бич­ни­те при­каз­ни (ле­ген­ди) пре­не­су­ва­ни со ге­не­ра­ции.

Мо­на­си­те од Зр­зе ве­лат де­ка лу­ѓе­то што го по­се­ту­ва­ат ова ме­сто ста­ну­ва­ат све­до­ци на до­пи­рот со не­по­им­ли­во­то и со чу­дес­но­то во се­бе. Да по­са­ка­ме до­а­ѓа­ње­то во ма­на­сти­рот Зр­зе за си­те се­ко­гаш да би­де ра­дост и по­че­ток на уште ед­но па­ту­ва­ње низ ма­ке­дон­ска­та исто­ри­ја и кул­ту­ра и неј­зи­ни­те не­про­цен­ли­ви вред­но­сти. Де­не­ска ов­де е во­зоб­но­ве­на ико­но­пис­на ра­бо­тил­ни­ца во ко­ја се про­дол­жу­ва тра­ди­ци­ја­та на зр­зе­ска­та ико­но­пис­на шко­ла. Ов­де се обез­бе­де­ни си­те пре­дус­ло­ви за им­прег­на­ци­ја и за под­го­то­вка на др­во­то, поз­ла­та, за­врш­на за­шти­та и кон­зер­ва­ци­ја на ико­ни­те кои де­не­ска гриж­ли­во ги цр­та­ат мо­на­си­те од Зр­зе. По­крај ико­но­пи­сот, во функ­ци­ја е во­зоб­но­ву­ва­ње­то на ко­па­ни­чарс­тво­то во ду­хот на поз­на­та­та при­леп­ско-слеп­чан­ска пли­тка рез­ба, не­гу­ва­на во 16 и во 17 век во Зр­зе­ски­от ма­на­стир. Во но­ва­та ра­бо­тил­ни­ца мо­на­си­те мо­жат ус­пеш­но да ги изра­бо­ту­ва­ат ко­па­ни­чар­ски­те де­ла, а од­де­лен е и про­стор за изра­бо­тка на ли­но­рез, ка­де што се изра­бо­ту­ва­ат и се пе­ча­тат мо­ти­ви од бо­га­то­то зр­зе­ско нас­ледс­тво.

Пишува: Невена Поповска
(Текст објавен во 184. број на неделникот „Република“, 11.03.2016)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.