Томислав Жаја, режисер: Сни­ма­ње­то на овој филм е ед­но од нај­у­ба­ви­те искус­тва во мо­јот жи­вот

То­мис­лав Жа­ја е Хр­ват што ре­жи­рал и про­ду­ци­рал по­ве­ќе од 50 до­ку­мен­тар­ни фил­мо­ви, не­кол­ку кра­тки и екс­пе­ри­мен­тал­ни фил­мо­ви, две ТВ-адап­та­ции на те­а­тар­ски прет­ста­ви и три игра­ни фил­ма. На филм­ска­та ака­де­ми­ја ФАМУ во Пра­га ја до­бил сво­ја­та ма­ги­стер­ска ти­ту­ла по до­ку­мен­та­рен филм. Скоп­ска­та пуб­ли­ка има­ше мож­ност да го гле­да дол­го­ме­траж­ни­от до­ку­мен­та­рен филм „Сло­бод­ни“, филм за ли­ца со ин­те­ле­кту­ал­на спре­че­ност. Фил­мот е при­ка­жу­ван во Лос Ан­џе­лес, Њу­јорк, Ли­са­бон, То­рон­то, Ве­не­ци­ја, Кан, а ја осво­ил и на­гра­да­та за нај­до­бар дол­го­ме­тра­жен до­ку­мен­та­рен филм во Ве­не­ци­ја, на фе­сти­ва­лот „Арт­ха­ус“ во Хон­гконг, на „Топ Ин­ди филм“ и мно­гу дру­ги.

Во Ма­ке­до­ни­ја и во ре­ги­о­нот, уште по­стои тра­ди­ци­о­нал­но згри­жу­ва­ње на ли­ца со ин­те­ле­кту­ал­на спре­че­ност во ин­сти­ту­ции од за­тво­рен тип. Тоа ги пра­ви ли­ца­та це­лос­но ге­то­и­зи­ра­ни и за­тво­ре­ни. Тие што има­ле сре­ќа и се сме­сте­ни во ло­кал­ни за­ед­ни­ци, нај­че­сто по обра­зо­ва­ни­е­то оста­ну­ва­ат во оп­штес­тве­на изо­ла­ци­ја.

„Сло­бод­ни“ е до­ку­мен­та­рен филм, кој пре­ку оп­сер­ва­ци­ја, со ми­ни­мум ин­тер­вен­ции во про­це­сот на до­ку­мен­ти­ра­ње, ги сле­ди сво­и­те ка­ра­кте­ри во пер­и­од од две го­ди­ни. Фил­мот поч­ну­ва во не­кол­ку ин­сти­ту­ции ка­де што гле­да­ме и чув­ству­ва­ме ка­ко е да се би­де изо­ли­ран и што зна­чи да ти би­дат од­зе­ме­ни си­те пра­ва, при­ват­ност или од­лу­ки за сопс­тве­ни­от жи­вот. Си­те овие лу­ѓе, пор­тре­ти­ра­ни во до­ку­мен­тар­ни­от филм, го има­ат исти­от сон – да би­дат сло­бод­ни. Ко­га ќе из­ле­зат од ин­сти­ту­ци­и­те, тие поч­ну­ва­ат да се ме­ну­ва­ат и тоа ток­му пред на­ши­те очи. Ние го наб­љу­ду­ва­ме нив­ни­от ка­ра­ктер, ка­ко се оби­ду­ва­ат да ги ис­пол­нат сво­и­те со­ни­шта, но овој пат низ нив­на­та перс­пе­кти­ва.

Сни­ма­ње­то на овој филм е ед­но од нај­у­ба­ви­те искус­тва во мо­јот жи­вот. Мно­гу на­у­чив од овие лу­ѓе, вели Жаја

Кој бе­ше Ва­ши­от мо­тив да го сни­ми­те дол­го­ме­траж­ни­от до­ку­мен­та­рен филм „Сло­бод­ни“?

ЖАЈА: Овој филм го при­ка­жу­ва про­це­сот на вра­ќа­ње на овие лу­ѓе во оп­штес­тво­то, на еден на­чин пре­ку из­ле­ку­ва­ње на оп­штес­тво­то. Мо­јот та­тко цел жи­вот ра­бо­те­ше со ли­ца­та со ин­те­ле­кту­ал­на спре­че­ност, та­ка што јас од дет­ство ги оби­ко­лу­вав ин­сти­ту­ци­и­те со не­го за вре­ме на ви­кен­ди­те и не­ка­ко са­кав да им по­мог­нам на тие лу­ѓе. Сни­ма­ње­то на овој филм е ед­но од нај­у­ба­ви­те искус­тва во мо­јот жи­вот. Мно­гу на­у­чив од овие лу­ѓе.

Да­ли емо­тив­но се ис­праз­ни­вте до­де­ка го под­го­тву­ва­вте фил­мот?

ЖАЈА: Мис­лев де­ка мно­гу ќе на­у­чам за овие лу­ѓе, но се слу­чи не­што дру­го – на­у­чив мно­гу по­ве­ќе за се­бе и за на­ше­то оп­штес­тво, откол­ку за нив. Со нив, ед­но­став­но, се збли­жив, на­у­чив да ко­му­ни­ци­рам и не­ка­ко си­те пре­дра­су­ди што ги но­сев во се­бе, кои се ста­ри со ве­ко­ви и кои си­те ние ги има­ме во се­бе во вр­ска со лу­ѓе­то што се во „луд­ни­ца“ или во не­кои ин­сти­ту­ции ус­пе­ав да ги над­ми­нам со тек на вре­ме. Но, се­ко­гаш ко­га го­сту­вам не­ка­де со фил­мот, се­кој­пат учам не­што но­во и до­а­ѓам до нов зак­лу­чок. Пред не­кој ден раз­мис­лу­вав де­ка не по­стои проб­лем. По­сто­и­ме са­мо ние, кои сме­та­ме де­ка има проб­лем. Би­деј­ќи, об­је­ктив­но, не по­стои проб­лем. Ако сме­та­ме де­ка има проб­лем, тоа е проб­лем за нас, но, об­је­ктив­но, не зна­чи де­ка е проб­лем. Ако ние ве­ли­ме де­ка овие лу­ѓе се проб­лем во оп­штес­тво­то, то­гаш тие се проб­лем за нас. Но, ако ка­же­ме де­ка тие се факт, а тоа де­ка во се­кое оп­штес­тво има одре­ден про­цент на лу­ѓе што има­ат ин­те­ле­кту­ал­ни те­шко­тии, ка­ко на при­мер ау­ти­зам, Да­у­нов син­дром или не­кој друг вид ин­те­ле­кту­ал­на спре­че­ност, то­гаш ќе би­де­ме свес­ни де­ка тие по­сто­јат. Мис­лам де­ка на на­ше­то оп­штес­тво му е по­тре­бен ре­ди­зајн ка­де што ќе пре­ста­не­ме да ги за­тво­ра­ме очи­те пред проб­ле­мот. Тре­ба да пре­ста­не­ме да ве­ли­ме де­ка има­ме ре­ше­ние, а тоа е да ги трг­не­ме од пред очи овие лу­ѓе и да ка­же­ме де­ка сме го ре­ши­ле проб­ле­мот. Пр­во, спо­ред мо­е­то мис­ле­ње, проб­лем не по­стои, ту­ку по­сто­јат са­мо лу­ѓе со свои по­тре­би, ка­ко што по­сто­јат лу­ѓе што на­кри­ву­ва­ат ко­га одат по­ра­ди тоа што оста­не­ле без но­га. Ние по­сто­ја­но се за­ни­ма­ва­ме со тоа што овие лу­ѓе не мо­жат. Но, тоа не го пра­ви­ме со се­бе, не се за­ни­ма­ва­ме со тоа што не мо­же­ме ние, ту­ку со тоа што мо­же­ме, што нѐ усре­ќу­ва. Тој мо­мент ко­га ќе се сме­ни перс­пе­кти­ва­та и ко­га ќе ре­че­ме: ај­де да ви­ди­ме што мо­жат овие лу­ѓе, што им е по­треб­но, во тој мо­мент проб­ле­мот пре­ста­ну­ва да по­стои.

Тој мо­мент ко­га ќе се сме­ни перс­пе­кти­ва­та и ко­га ќе ре­че­ме: ај­де да ви­ди­ме што мо­жат овие лу­ѓе, што им е по­треб­но, во тој мо­мент проб­ле­мот пре­ста­ну­ва да по­стои

Да­ли сни­ма­ње­то ва­кви фил­мо­ви ќе ја сме­ни перс­пе­кти­ва­та на гле­да­ње­то на овие лу­ѓе во оп­штес­тво­то?

ЖАЈА: Са­кав овој филм да ста­не еден вид прикз за си­те лу­ѓе, кои не по сво­ја ви­на има­ат ин­те­ле­кту­ал­на спре­че­ност. Од ге­не­ра­ци­ја на ге­не­ра­ци­ја се пре­не­су­ва мис­ле­ње­то де­ка овие лу­ѓе не мо­жат да жи­ве­ат со нас, ин­те­гри­ра­ни во оп­штес­тво­то, ту­ку де­ка тре­ба да би­дат изд­во­е­ни на­стра­на и та­му да би­дат оста­ве­ни сѐ до сво­ја­та смрт. Се на­де­вав де­ка ќе до­би­е­ме при­каз за тие лу­ѓе де­ка и тие се лу­ѓе ка­ко и ние. Мно­гу сум сре­ќен ко­га ги гле­дам ре­ак­ци­и­те на лу­ѓе­то по про­ек­ци­ја на фил­мот. Гле­да­ме де­ка и тие се чо­веч­ни, топ­ли ка­ко и ние, има­ат свои со­ни­шта, жел­би, по­тре­би и, всуш­ност, не­ма ни­ка­ква раз­ли­ка ме­ѓу „нив“ и „нас“. Не по­стои „ние“ и „тие“ ту­ку сме са­мо „ние“. Сре­ќен сум би­деј­ќи сфа­тив де­ка овој филм ста­на тоа што ме­не ми бе­ше нај­важ­но, а тоа е ме­сто за сред­би. Ние, ко­неч­но, се сре­ќа­ва­ме со овие лу­ѓе и чув­ству­ва­ме де­ка ста­ну­ва­ме комп­лет­ни. Тој дел од нас што е отфр­лен се вра­ќа на еден на­чин и одед­наш чув­ству­ва­ме де­ка тие раз­ли­ки не по­сто­јат и се на­о­ѓа­ме во мир. Ние има­ме пра­во на под­др­шка, но тие не­ма­ат, би­деј­ќи не­кој мно­гу одам­на ре­шил та­ка.

Да­ли на­ше­то оп­штес­тво е оп­штес­тво­то на ин­ва­ли­ди?

ЖАЈА: Проб­ле­мот не е ни­ту хр­ват­ски, ни­ту ре­ги­о­на­лен, ту­ку свет­ски. Ние ка­ко оп­штес­тво са­ми си го на­пра­вив­ме тоа. Ние си од­зе­мав­ме дел од се­бе и тој дел ни не­до­сти­га. И тоа е јас­но ко­га го гле­да­ме овој филм. Ко­га ќе дој­де­ме на тоа „ме­сто за сред­ба“, ка­ко што јас го на­ре­ку­вам, се чув­ству­ва­ме среќ­ни. Ко­га овие лу­ѓе ги гле­да­ме во ин­сти­ту­ции, не сме среќ­ни, ту­ку сме шо­ки­ра­ни и сме­та­ме де­ка им е на­пра­ве­на го­ле­ма не­прав­да. Тоа зна­чи де­ка тре­ба да сме­ни­ме не­што кај се­бе – да ста­не­ме ед­но по­среќ­но и поз­дра­во оп­штес­тво. Оп­штес­тво за си­те, а не са­мо за не­кои.

Проб­ле­мот не е ни­ту хр­ват­ски, ни­ту ре­ги­о­на­лен, ту­ку свет­ски, вели Жаја

На кој нов про­ект ра­бо­ти­те?

ЖАЈА: Ве­ќе вто­ра го­ди­на ра­бо­там, на прв пог­лед, ед­на слич­на при­каз­на, но, всуш­ност, по­и­на­ква. Ра­бо­там на нов до­ку­мен­та­рен филм, а при­каз­на­та е за лу­ѓе­то со нај­те­шки пси­хич­ки бо­ле­сти, ка­ко што се ши­зо­фре­ни­ја, ма­ни­ја­кал­на де­пре­си­ја, лу­ѓе што слу­ша­ат гла­со­ви, кои има­ат ха­лу­ци­на­ции, се­то тоа од што мно­гу се пла­ши­ме. Ги сле­дам не­кол­ку го­ди­ни. Отка­ко би­ле под клуч по­дол­го вре­ме, за­тво­ре­ни, тие се оби­ду­ва­ат по­втор­но да вос­по­ста­ват кон­такт со сво­е­то се­мејс­тва, да нај­дат ра­бо­та и да про­дол­жат да жи­ве­ат со сво­ја­та бо­лест. Лу­ѓе­то со Да­у­нов син­дром, ау­ти­зам, со ин­те­ле­кту­ал­на спре­че­ност ге­не­рал­но по­лес­но мо­же да ги при­фа­ти­ме. Но, лу­ѓе­то од кои се пла­ши­ме, те­шко ќе ги при­фа­ти­ме за со­се­ди. А мо­јот филм се ви­ка ток­му та­ка, „Со­се­ди“. За­тоа ре­шив да на­пра­вам филм во кој не­поз­на­то­то ќе ста­не поз­на­то. Ќе ви­ди­ме кои се тие лу­ѓе, ка­ко жи­ве­ат и што, всуш­ност, се крие зад тие фан­том­ски ди­јаг­но­зи.

Раз­го­ва­ра­ше: Але­ксан­дра М. Бун­да­лев­ска

фото: Лилика Стрезоска

(Интервјуто е објавено во 217. број на неделникот „Република“ на 28.10.2016)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.