Легендата за Рада и за ѕидарите и денес е актуелна

Кра­то­во е град со ти­пич­на ста­ро­град­ска ма­ке­дон­ска ар­хи­те­кту­ра и е поз­нат по сво­и­те ку­ли и мо­сто­ви. Во не­го има око­лу 17 мо­ста, иа­ко де­нес не се си­те во функ­ци­ја. Гра­де­ни се од ка­мен, во об­лик на лак што мир­но се спу­шта врз два­та бре­га. Из­гра­де­ни над мно­гу дла­бо­ки и стрм­ни реч­ни ко­ри­та, мо­сто­ви­те се вид­ли­ви еден со друг. По­вр­зу­вај­ќи ги ле­ви­от и дес­ни­от дел на Кра­то­во и из­ви­шу­вај­ќи се над во­ди­те на Та­бач­ка Ре­ка, сред­но­ве­ков­ни­те мо­сто­ви прив­ле­ку­ва­ат вни­ма­ние и љу­бо­пит­ност за по­се­ти­те­лот. Низ Кра­то­во те­чат по­ве­ќе ре­ки: Ман­це­ва Ре­ка, Ба­ба­ка­ри­на Ре­ка и Та­бач­ка Ре­ка, кои се спо­ју­ва­ат во цен­та­рот на Кра­то­во и ја фор­ми­ра­ат Кра­тов­ска Ре­ка. Нај­поз­нат е Ра­дин мост, но со сво­ја­та уба­ви­на пле­нат и дру­ги­те кра­тов­ски мо­сто­ви: Гроф­чан­ски­от, Чар­ши­ски­от, Јо­кшир­ски­от, ка­ко и Гор­но­ма­ал­ски­от мост. За нај­про­чу­е­ни­от Ра­дин мост се рас­ка­жу­ва по­трес­на ле­ген­да спо­ред ко­ја во те­ме­ли­те жи­ва е за­ѕи­да­на Ра­да. По­трес­на­та при­каз­на за де­вет­те бра­ќа-ѕи­да­ри и за уба­ва­та не­ве­ста Ра­да сѐ уште прив­ле­ку­ва го­лем број стран­ски и до­маш­ни ту­ри­сти, кои до­а­ѓа­ат да го ви­дат ле­ген­дар­ни­от Ра­дин мост во Кра­то­во.

Спо­ред при­каз­на­та, мо­стот го гра­де­ле де­вет бра­ќа, но тој по­сто­ја­но па­ѓал и за да го зац­вр­стат, од­лу­чи­ле најм­ла­да­та снаа да ја за­ѕи­да­ат жи­ва. Таа има­ла ма­шко де­те-до­ен­че и пла­чеј­ќи по­ба­ра­ла да ѝ ја оста­ват сло­бод­на дес­на­та гра­да за да мо­же да го дои че­до­то. Мо­стот се на­о­ѓа на Ман­це­ва Ре­ка и по­диг­нат е во 1833 го­ди­на на две ви­со­ки ку­ли, од кои ед­на­та е ви­со­ка 28, а дру­га­та 29 ме­три. Им­пре­сив­на­та гле­тка, сред­но­ве­ков­ни­те ку­ли на кои ле­жи мо­стот и ле­ген­да­та за жр­тву­ва­ње­то на мла­да­та не­ве­ста оста­ва­ат си­лен впе­ча­ток кај по­се­ти­те­ли­те, кои со ин­те­рес ги слу­ша­ат ле­ген­ди­те на ста­ри­те кра­тов­ци до­де­ка сто­јат на мо­стот над Ман­це­ва Ре­ка. Иа­ко де­нес мно­гу мал­ку е оста­на­то од автен­тич­на­та град­ба на не­ко­гаш­ни­от мост, ту­ри­сти­те, се­пак, ги прив­ле­ку­ва не­се­којд­нев­но­то пре­да­ние.

Мо­стот бил по­диг­нат и пу­штен во упо­тре­ба на 16 сеп­тем­ври 1833 го­ди­на, а упра­ву­ва­ње­то со град­ба­та му би­ло до­ве­ре­но на то­гаш­ни­от скоп­ски го­ле­мец Хав­зи-па­ша. За из­град­ба­та на мо­стот би­ла обез­бе­де­на фи­нан­си­ска по­мош од гра­дот Ду­бров­ник, бла­го­да­ре­ние на за­лож­би­те на жи­те­ли­те на ду­бров­нич­ка­та ко­ло­ни­ја во Кра­то­во, ко­ја има­ла 57 ку­ќи, и на гер­ман­ски­те ру­да­ри Са­си, кои ги об­но­ви­ле ста­ри­те кра­тов­ски руд­ни­ци. Мо­стот пре­ку Ман­це­ва Ре­ка бил по­тре­бен за ко­му­ни­ка­ци­ја со Зле­то­во, Лес­но­во, Штип, Ко­ча­ни и со окол­ни­те гра­до­ви.

– Уште кон кра­јот на 14 век, поз­на­ти­от мај­стор Ра­де из­гра­дил мост, кој бил поз­нат ка­ко Ра­дев мост. На две­те стра­ни има­ло стра­жар­ни­ци и се нап­ла­ќа­ла мо­ста­ри­на во на­ту­ра – со јај­ца, мед, си­ре­ње, ур­да… Но, око­лу 1820 го­ди­на мо­стот бил уни­штен по удар од гром. Та­ка, пат­ни­ци­те оста­на­ле отсе­че­ни, а тр­гов­ски­те вр­ски со окол­ни­те гра­до­ви би­ле отеж­на­ти и мо­ра­ло да се кру­жи пре­ку Ар­гу­лич­ки мост. За­тоа, ду­бров­ча­ни­те и Са­си­те, кои жи­ве­е­ле во Кра­то­во, из­дејс­тву­ва­ле средс­тва од Ду­бров­ник и ја поч­на­ле из­град­ба­та на ле­ген­дар­ни­от Ра­дин мост, не­по­сред­но над раз­ур­на­ти­от Ра­дев мост, од кој сѐ уште сто­јат оста­то­ци – рас­ка­жу­ва­ат кра­тов­ци, кои дол­ги го­ди­ни ги чу­ва­ат и со­би­ра­ат ле­ген­ди­те и пре­да­ни­ја­та за зна­ме­ни­то­сти­те во Кра­то­во.

Спо­ред ле­ген­да­та, из­град­ба­та на Ра­дин мост би­ла ама­нет од мај­ка­та на де­вет­те бра­ќа-ѕи­да­ри.

– Мај­ка­та на де­вет­те бра­ќа, кои би­ле од кра­тов­ско­то се­ло Кри­ла­ти­ца, еден ден трг­на­ла на па­зар во Ку­ма­но­во, но не стиг­на­ла за­тоа што Kри­ва Ре­ка го од­не­ла Мар­ков мост. По тоа, таа на сво­и­те си­но­ви им оста­ви­ла ама­нет да гра­дат по еден мост се­ка­де ка­де што ќе одат за да се ши­ри шоп­ла­кот, би­деј­ќи тие по­тек­ну­ва­ле од по­драч­је­то на­се­ле­но со шо­пи и си­те де­вет­ми­на има­ле шоп­ски ими­ња – рас­ка­жу­ва­ат кра­тов­ци.

Спо­ред пре­да­ни­е­то, тие поч­на­ле да го гра­дат мо­стот на Ман­це­ва Ре­ка, но тој по­сто­ја­но се ури­вал. Сѐ што ќе из­гра­де­ле де­ње, но­ќе па­ѓа­ло. За да им „трае“ мо­стот, тие се до­го­во­ри­ле сна­а­та што утре­ден­та ќе им до­не­се ру­чек да ја за­ѕи­да­ат во те­ме­ли­те за да се зац­вр­сти град­ба­та. Си­те им ка­жа­ле на сво­и­те не­ве­сти за до­го­во­рот, са­мо нај­ма­ли­от брат не ка­жал. Утре­ден­та, најм­ла­да­та Ра­да им при­го­тви­ла ру­чек и им го од­не­ла на мај­сто­ри­те, а ко­га ја ви­де­ло неј­зи­но­то мом­че, сил­но зап­ла­ка­ло. Де­ве­ри­те, пак, ја фа­ти­ле и жи­ва ја за­ѕи­да­ле во те­ме­ли­те. Ра­да са­мо мил­но ги за­мо­ли­ла да ѝ ја оста­ват дес­на­та гра­да за да мо­же да си го на­дои ма­шко­то де­те.

Ова е нај­ра­ши­ре­на­та и нај­при­фа­те­на ле­ген­да за ко­ја Ва­ска Или­е­ва има ис­пе­а­но и пес­на, но по­стои и пре­да­ние де­ка во те­ме­ли­те на мо­стот е за­ѕи­да­на са­мо сен­ка­та на Ра­да, а таа би­ла по­ште­де­на да не оди кур­бан за­ра­ди до­ен­че­то што го има­ла, се рас­ка­жу­ва во Кра­то­во.

Јо­кшир­ски мост

Ин­тен­зив­на­та ко­му­ни­ка­ци­ја на лу­ѓе­то во гра­дот Кра­то­во не­ми­нов­но при­до­не­ла за гра­де­ње мо­сто­ви на Кра­тов­ска и на Ман­це­ва Ре­ка, а со единс­тве­на цел да се по­до­бри ко­му­ни­ка­ци­ја­та на гра­дот од ле­ва­та и од дес­на­та стра­на на овие ре­ки. Де­нес на Кра­тов­ска Ре­ка се со­чу­ва­ни че­ти­ри ка­ме­ни и еден др­вен мост, ка­ко и еден бе­тон­ски. Кра­тов­ски­те мо­сто­ви прет­ста­ву­ва­ат со­од­ве­тен израз на гра­ди­телс­тво­то во тур­ски­от пер­и­од кај нас. Во нив се втка­е­ни ве­ков­ни­те не­и­мар­ски искус­тва на тур­ско-сло­вен­ско­то гра­ди­телс­тво. Тоа се мо­сто­ви со гла­вен лак, со пре­циз­но изра­бо­те­на ар­хи­во­ла­та и со наг­ла­се­на де­ко­ра­тив­на ли­ни­ја. Со об­но­ва на за­на­ет­чис­тво­то и на тр­го­ви­ја­та во 19 век, во гра­дот се по­ја­ви­ла по­тре­ба за из­град­ба на но­ви мо­сто­ви. Не­кол­ку мо­сто­ви се по­диг­на­ти ток­му во тој пер­и­од: Ра­дев мост, Ра­дин мост, Гроф­чан­ски­от мост, Чар­ши­ски мост, Јо­кшин­ски мост, Свин­ски мост, Са­рај­ски мост.

Гроф­чан­ски­от мост му при­па­ѓал на бо­га­то­то се­мејс­тво­то Гроф­чан­ци, кое дош­ло од Ма­ла Ази­ја. Всуш­ност, во по­де­мот на Кра­то­во има­ло и 38 бо­га­ти евреј­ски се­мејс­тва – Ко­љо, Си­мон, Да­вид…, кои би­ле опре­де­ле­ни во сво­и­те деј­но­сти. Еден бил тр­го­вец со јуж­но овош­је, друг тр­го­вец со ко­жа, трет тр­го­вец со ме­со итн. Тоа е вре­ме­то ко­га од Кра­то­во до Со­лун се оде­ло три де­на пеш, исто кол­ку и од Кра­то­во до Со­фи­ја. Гра­дот то­гаш имал сил­но раз­ви­е­ни тр­гов­ски вр­ски со Ду­бров­ник, ка­ко и со дру­ги­те тр­гов­ски гра­до­ви на Бал­ка­нот и по­ши­ро­ко.

Овој мост уште е поз­нат и ка­ко Грош­чи­ски и ја по­вр­зу­ва Ај­дуч­ка­та чар­ши­ја со дру­ги­от дел на гра­дот и е единс­тве­ни­от што има два сво­да, а се­мејс­тво Грош­чиј­ци вед­наш до не­го из­гра­ди­ло и са­рај.

Ста­ри­те ка­ме­ни мо­сто­ви во Кра­то­во, кои пле­нат со сво­ја­та им­по­зант­ност и автен­ти­чен ар­хи­те­ктон­ски израз, во се­бе кри­јат мно­гу пре­да­ни­ја и при­каз­ни за гра­дот на древ­но­сти­те, кои ста­ри­те жи­те­ли ги пре­не­су­ва­ат од ко­ле­но на ко­ле­но.

По­крај ле­ген­дар­ни­от Ра­дин мост, ин­те­рес­но пре­да­ние се пре­не­су­ва и за Гроф­чан­ски­от мост. Тој се на­о­ѓа во са­ми­от цен­тар на гра­дот, из­гра­ден над Та­бач­ка Ре­ка. Поз­нат уште и ка­ко Грош­чи­ски, тој е нај­долг мост во чар­ши­ја­та (30 ме­три долг и 4 ме­три ши­рок) и, за раз­ли­ка од оста­на­ти­те кои има­ат са­мо еден отвор, е единс­тве­ни­от што има два сво­да.

– По­ве­ќе ста­ри кра­тов­ци го пре­не­су­ва­ат пре­да­ни­е­то де­ка се­мејс­тво­то на ефен­ди Ах­мед, со пре­ка­рот Грош­чи­ски, ко­га се до­се­ли­ло во Кра­то­во, го ку­пи­ло са­ра­јот со дво­рот и со др­ве­ни­от мост до не­го. На не­го­во ме­сто ре­ши­ле да из­гра­дат им­по­зан­тен и уни­ка­тен мост за што го ан­га­жи­ра­ле про­чу­е­ни­от мај­стор Ма­ксим, поз­нат ка­ко чуп Ма­ксим би­деј­ќи имал де­фор­ми­тет на но­сот, од­нос­но не­мал нос­на ко­ска. Се сме­та де­ка два­та сво­да под реч­но­то ко­ри­то и ма­ли­от отвор го прет­ста­ву­ва­ат не­го­ви­от лик. Но, иа­ко по ста­ри­от оби­чај, ко­га мо­стот ќе бил за­вр­шен, на мај­сто­рот тре­ба­ло да му се отсе­че гла­ва­та за да не из­гра­ди ни­ка­де на дру­го ме­сто та­ков мост, на ефен­ди­ја­та му би­ло жал да го по­гу­би и за­тоа мо­стот го прог­ла­сил за не­до­вр­шен – рас­ка­жу­ва­ат кра­тов­ци.

Грош­чи­ски мост

Бо­га­ти­от тур­чин имал еден син, на кој по­доц­на му се ро­ди­ле два си­на-близ­на­ци – Асим и Асан. Но, уште од ма­ли по­сто­ја­но се ка­ра­ле и те­па­ле, а та­ка про­дол­жи­ле и ко­га се оже­ни­ле. За да ги пре­ки­нат нив­ни­те ка­вги, се­мејс­тво­то ги раз­де­ли­ло и им из­гра­ди­ло по ед­на ку­ќа – на ед­ни­от на ед­на­та, а на дру­ги­от на дру­га­та стра­на од мо­стот.

Но, тие и на­та­му про­дол­жи­ле со за­вист да се рас­пра­ва­ат кој е по­бо­гат и поч­на­ле да го по­тко­пу­ва­ат мо­стот. Ко­га го из­ва­ди­ле и пос­лед­ни­от ка­мен што го др­жи мо­стот, т.н. чи­лут, се про­чу­ло де­ка пад­нал мо­стот на мај­стор Ма­ксим. Не­му му пад­на­ло те­шко и им ре­кол де­ка бра­ќа­та мо­ра да се раз­де­лат.

То­гаш та­тко­то ре­кол: „Ви да­дов ле­то­ска да ла­ду­ва­те, зи­мо­ска да не зи­му­ва­те, ама не зна­е­вте“, а мај­ка­та ги про­кол­на­ла: „Ко­га не зна­е­те да игра­те со оре­ви, играј­те со ка­мен“, ве­ли ле­ген­да­та.

Двај­ца­та бра­ќа трг­на­ле по све­тот, а суд­би­на­та са­ка­ла по­втор­но да се на­се­лат ед­ни­от од ед­на­та, а дру­ги­от од дру­га­та стра­на на еден мост во не­кој не­поз­нат град. Но, на­ме­сто во бо­гат­ство, се­га се­де­ле и про­се­ле. Ги ви­дел не­кој се­ир­џи­ја и еден ден им за­ка­жал сред­ба сре­де мо­стот. Им дал ед­на книж­на па­ра и им ре­кол: „Ако ја рас­це­пи­те и вие ќе се раз­де­ли­те, ако не, па­ра­та ќе ве обе­ди­ни“. То­гаш, бра­ќа­та се пре­гр­на­ле и ре­ши­ле на­та­му да жи­ве­ат брат­ски.

Са­рај­ски­от и Чар­ши­ски­от мост се под и над Гроф­чан­ски­от мост. Спо­ред не­кои по­да­то­ци, и Са­рај­ски­от мост, од кој де­нес по­сто­јат са­мо ур­на­ти­ни, е из­гра­ден од се­мејс­тво­то Грош­чиј­ци. Се на­о­ѓал над Та­бач­ка Ре­ка, пред таа да се со­е­ди­ни со Са­рај­ска и да про­дол­жат ка­ко Кра­тов­ска Ре­ка. Тој се на­о­ѓал на из­ле­зот од са­ра­јот и ги по­вр­зу­вал де­ло­ви­те на гра­дот од две­те стра­ни из­ле­гу­вај­ќи на глав­на­та град­ска ули­ца.

– За овој мост, кој уште е поз­нат и ка­ко Аса­нов, по­стои пре­да­ние де­ка Асан-бег имал мно­гу уба­ва же­на, но бил мно­гу љу­бо­мо­рен,па за­тоа го из­гра­дил мо­стот са­мо за неа, да мо­же да из­ле­гу­ва ди­рект­но од са­ра­јот и не ја гле­да­ат мај­сто­ри­те и чи­ра­ци­те од ду­ќа­ни­те во чар­ши­ја­та. Тој бил ур­нат во 1921 го­ди­на од поп­ла­ва. Чар­ши­ски­от мост, пак, кој се на­о­ѓа над Гроф­чан­ски­от, се на­ре­ку­ва уште и Цар­ски, а за не­го по­стои ле­ген­да де­ка ко­га ца­рот го по­се­тил Кра­то­во, са­кал да оста­ви не­кој бе­лег од не­го. Бил во Ај­дуч­ка чар­ши­ја и ви­дел ка­ко ед­на же­на со коњ по­ми­ну­ва­ла низ мал др­вен мост. Им ре­кол да ја пра­ша­ат же­на­та што са­ка, а таа ка­жа­ла де­ка са­ка да се из­гра­ди го­лем мост за да мо­же со ко­њи­те и со до­би­то­кот ди­рект­но да се вле­гу­ва во чар­ши­ја­та. Тој ја ис­пол­нил неј­зи­на­та жел­ба и мо­стот ка­ко по­да­рок од ца­рот бил пу­штен во упо­тре­ба во 1804 го­ди­на, рас­ка­жу­ва­ат упа­те­ни­те.

По­крај овие три мо­ста и пре­да­ни­ја­та за нив, ка­ко и за Ра­дин мост, во Кра­то­во уште се за­чу­ва­ни и поз­на­ти ста­ри­те ка­ме­ни мо­сто­ви – Јо­кшир­ски, Ар­гу­лич­ки и Гор­но­ма­ал­ски мост.

Оста­на­ти­те ка­ме­ни мо­сто­ви ве­ќе не по­сто­јат, а за­чу­ван е древ­ни­от др­вен Џо­нев мост. За­ед­но со но­во­из­гра­де­ни­те, овој дре­вен град де­нес има вкуп­но 18 мо­ста.

(Пишува: Невена Поповска
Текст објавен во 99. број на неделникот „Република“, 25.07.2014)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.