Црквата „Света Троица“ во Радовиш е наjубава и наjбогата на Балканот

Сме­стен во ју­го­и­сточ­ни­от дел од Ре­пуб­ли­ка­та, Ра­до­виш е во цен­та­рот на Стру­мич­ко-ра­до­ви­шка­та Кот­ли­на. Гра­дот е поз­нат по цр­ква­та „Св Тро­и­ца“, пла­ни­на­та Плач­ко­ви­ца, руд­ни­кот „Бу­чим“, ра­до­ви­шки­от са­мун….

Ко­га ќе про­ше­та­те низ Ра­до­виш, ја чув­ству­ва­те град­ска­та тра­ди­ци­ја, ар­хи­те­кту­ра, за­на­е­ти­те низ ра­до­ви­шка­та чар­ши­ја, ру­дар­ска­та тра­ди­ци­ја, ко­ја со го­ди­ни се не­гу­ва ов­де. Но, во пос­лед­ни­ве го­ди­ни, ве­лат ра­до­ви­ша­ни, се­то тоа не­до­сти­га…Мла­ди­те сѐ по­че­сто за­ми­ну­ва­ат от­ту­ка. А гра­дот Ра­до­виш за прв­пат се спо­ме­ну­ва во 1019 го­ди­на во Гра­мо­та­та на ви­зан­ти­ски­от цар Ва­си­лие Вто­ри, а та­ка се ви­ка­ла и сред­но­ве­ков­на­та жу­па, што по­ка­жу­ва де­ка град­ска­та функ­ци­ја по­тек­ну­ва од сред­ни­от век. Во тоа вре­ме Ра­до­виш прет­ста­ву­вал зна­ча­ен ре­ги­о­на­лен тр­гов­ско-за­на­ет­чи­ски и ру­дар­ски цен­тар. Име­то на Ра­до­виш е по­вр­за­но со име­то на сред­но­ве­ков­на­та кне­ги­ња од сло­вен­ско по­тек­ло Ра­да, ко­ја жи­ве­е­ла во твр­ди­на­та над гра­дот, чи­и­што ур­на­ти­ни сѐ уште по­сто­јат. Ра­да се вљу­би­ла во не­кое мом­че и со не­го скриш­но се сре­ќа­ва­ла на твр­ди­на­та, по­сто­ја­но вни­ма­вај­ќи да не ги ви­ди не­кој. Ко­га од да­ле­ку ќе ви­де­ле де­ка не­кој наб­ли­жу­ва мом­че­то ве­ле­ло: „Ра­до, виш (ви­ди) до­а­ѓа не­кој!“ Во пер­и­о­дот на 14 век бил под власт на срп­ски­те вла­де­ја­чи, а во 1361 го­ди­на во не­го пре­сто­ју­вал цар Урош.

И Ев­ли­ја Че­ле­би­ја го спо­ме­ну­ва Ра­до­виш во сво­и­те па­то­пи­си. Тој за­пи­шал де­ка на овој про­стор има­ло ло­ви­ште и ме­сто за из­ле­ти на кра­лот Ра­ду­ла, спо­ред ко­го гра­дот по­доц­на го до­бил сво­е­то име.

До­де­ка гра­дот бил под тур­ско ропс­тво, во по­че­то­кот на 16 век, мно­гу се на­се­лу­ва­ле Ју­ру­ци – тур­ско но­мад­ско пле­ме, ет­нич­ка гру­па што и де­нес е при­сут­на во Ра­до­ви­шко. Ју­ру­ци­те по­тек­ну­ва­ат од тур­ска­та об­ласт Ко­ни­ја. Во Ма­ке­до­ни­ја и на Бал­ка­нот до­а­ѓа­ат со осво­ју­вач­ки­те по­хо­ди на ос­ман­ли­и­те. Ју­ру­ци­те, ка­ко сто­ча­ри, би­ле за­дол­же­ни за обез­бе­ду­ва­ње хра­на за вој­ска­та. Всуш­ност, би­ле не­кој вид ин­тен­дан­ти. Со вре­ме се на­се­ли­ле во ви­со­ки­те пла­нин­ски пре­де­ли, до де­нес оста­ну­вај­ќи ѝ вер­ни на тра­ди­ци­ја­та.

– И де­нес, ко­га е па­за­рен ден во Ра­до­виш мо­же да ги нај­де­те Ју­ру­ци­те. Ко­га ќе сле­зат од сво­и­те се­ла за да про­да­ва­ат од сво­и­те про­из­во­ди пре­диз­ви­ку­ва­ат вни­ма­ние по­ра­ди изг­ле­дот, спе­ци­фич­но­ста на но­си­и­те, на об­ле­ка­та… Не­ка­ко се ка­ко ами­ши – ни ве­лат ра­до­ви­ша­ни.

Кон кра­јот на 18 век Ра­до­виш бил грат­че оп­ко­ле­но од ѕид од ста­ра твр­ди­на, чи­и­што оста­то­ци сто­јат и де­нес. Не­ко­гаш го­ле­ми­от пат од По­мо­рав­је пре­ку Ку­ма­но­во, Ов­че По­ле и Ра­до­ви­шко По­ле пре­ку Стру­ми­ца во­дел до Со­лун­ски За­лив и до Ор­фан­ски За­лив. Во 19 и во 20 век Ра­до­виш и око­ли­на­та би­ле под вли­ја­ние на исто­ри­ски­те на­ста­ни по­вр­за­ни со Раз­ло­веч­ко­то, Крес­нен­ско­то и Илин­ден­ско­то во­ста­ние, по­тоа на­ста­ни­те од бал­кан­ски­те вој­ни, Пр­ва­та и Вто­ра­та свет­ска вој­на и пер­и­о­дот по за­вр­шу­ва­ње­то на вто­ра­та свет­ска вој­на при­до­не­ле за де­неш­ни­от изг­лед на Ра­до­виш.

За­штит­ник на оп­шти­на­та и гра­дот Ра­до­виш е све­те­цот Спа­со Ра­до­ви­шки. Праз­ни­кот се чес­тву­ва се­ко­ја го­ди­на на 21 август во па­рак­ли­сот „Св. Спа­со Ра­до­ви­шки“ на пло­шта­дот во Ра­до­виш.

Но, пре­поз­нат­лив бе­лег на гра­дот е, се­пак. цр­ква­та „Светa Тро­и­ца“, ко­ја е со­бор­на цр­ква во Ра­до­виш. Сме­сте­на е на бу­ле­ва­рот Але­ксан­дар Ма­ке­дон­ски, со­би­ра 600 вер­ни­ци и прет­ста­ву­ва еден од нај­у­ба­ви­те и нај­бо­га­ти пра­вос­лав­ни хра­мо­ви на Бал­ка­нот и по­ши­ро­ко. Ра­до­ви­ша­ни со по­чит го­во­рат за неа и се гор­де­ат.

Ка­мен-те­мел­ни­кот за оваа цр­ква бе­ше по­ста­вен на 29 април 1997 го­ди­на, а бе­ше осве­те­на на 12 октом­ври 2003 го­ди­на, од ар­хи­е­пи­ско­пот охрид­ски и ма­ке­дон­ски г.г. Сте­фан со си­те ар­хи­е­реи на МПЦ-ОА. Кти­тор на цр­ква­та е Ри­сто Гу­ште­ров.

Им­по­зант­ни се ико­ни­те на ико­но­ста­сот, кои се де­ло на Кал’чев од Ге­вге­ли­ја, а фре­ско­жи­во­пи­сот е де­ло на свет­ски поз­на­ти­те мај­сто­ри од Укра­и­на: Ди­ми­три На­гур­ни, Вла­ди­мир Не­дај­борч, Ви­ктор Бли­нов, Ју­ра Лев­чен­ко, Вла­ди­мир Цах, Вла­ди­мир Бов­хун, Ла­ри­са Миш­чен­ко, Ѓе­ор­ги Жу­рав­ски. Рез­ба­та е на тај­фа­та на Вла­ди­мир од Га­лич, Укра­и­на. Вна­треш­но­то сли­ка­ње, мо­за­и­ци­те и рез­ба­та во пер­и­од од 5 го­ди­ни го вр­ше­ле мај­сто­ри од Кар­па­ти­те, го­лем број на сли­ка­ри од Укра­и­на под ра­ко­водс­тво Ајн­до­ли Кај­да­ма­ка.

Цр­ква­та има еле­мен­ти од си­те ма­ке­дон­ски пра­вос­лав­ни цр­кви, но и од цр­кви од Укра­и­на, Ру­си­ја, Гр­ци­ја. Пре­поз­нат­ли­во­ста на сти­лот се со­стои во сти­лот на кла­сич­но­то и на мо­дер­но­то цр­ков­но сли­карс­тво, а впе­чат­лив е ико­но­пи­сот на Дан­чо Кал’чев. Во вна­треш­но­ста се за­ста­пе­ни еле­мен­ти од ан­тич­ка Ма­ке­до­ни­ја, ка­ко ѕвез­да­та од Кут­леш, ле­ко­ви­те на Але­ксан­дар и на Фи­лип Ма­ке­дон­ски. Ико­но­ста­сот и стол­бо­ви­те се изра­бо­те­ни од 24-ка­рат­но зла­то, а и кам­ба­на­ри­ја­та во дво­рот на цр­ква­та има поз­ла­тен крст.

– Нас нѐ по­ви­ка гос­по­дин Ри­сто Гу­ште­ров за да ја нас­ли­ка­ме оваа не­го­ва цр­ква, ко­ја отка­ко ќе би­де го­то­ва, ќе му ја по­да­ри на сво­јот ро­ден град Ра­до­виш. Пред да поч­не­ме да ја сли­ка­ме цр­ква­та, мно­гу дол­го го разг­ле­ду­вав­ме фре­ско­жи­во­пи­сот во Ра­ве­на, пра­вос­лав­ни­от храм во Истан­бул и цр­кви­те низ Ма­ке­до­ни­ја. Фре­ски­те ги ра­бо­ти­ме со еден мо­де­рен при­стап, но се тру­ди­ме да ги за­др­жи­ме ка­нон­ски­те опре­дел­би на ви­зан­ти­ско­то сли­карс­тво. За си­те по­треб­ни ра­бо­ти око­лу ка­нон­ско­то сли­ка­ње се кон­сул­ти­ра­ме со д-р. Ди­ми­тар Ќор­на­ков – ве­ли Вла­ди­мир Не­дај­борч, про­фе­со­рот на ки­ев­ска­та ака­де­ми­ја и еден од сли­ка­ри­те на цр­ква­та.

И три­те кам­ба­ни се спе­ци­јал­но пра­ве­ни во Ита­ли­ја, ни ре­коа во цр­ква­та.

Во бли­зи­на на Ра­до­виш се на­о­ѓа пла­ни­на­та Плач­ко­ви­ца. Тоа е иде­ал­но ме­сто за раз­вој на пла­нин­ски ту­ри­зам. Го има нај­ви­со­ки­от врв Ли­сец (1.754 ме­три над­мор­ска ви­со­чи­на), кој е пре­диз­вик за мно­гу пла­ни­на­ри. Во чест на вред­ни­от пла­ни­нар од пла­ни­нар­ско­то друш­тво „Бел Ка­мен“ од Ра­до­виш, Спа­сов Ко­ста­ке – Цо­цо се ор­га­ни­зи­ра ме­мо­ри­ја­лен со­бир на пла­ни­на­та Плач­ко­ви­ца. Учес­ни­ци­те на со­би­рот се иска­чу­ва­ат на нај­ви­со­ки­от врв на пла­ни­на­та Плач­ко­ви­ца, вр­вот Ли­сец. Нај­че­сто учес­тву­ва­ат око­лу 200 пла­ни­на­ри и гра­ѓа­ни од Ма­ке­до­ни­ја, Бу­га­ри­ја и од Ср­би­ја, од мно­гу спорт­ски клу­бо­ви.

Ов­де, на Плач­ко­ви­ца, во бли­зи­на на се­ло­то Бу­чим, се на­о­ѓа и руд­ни­кот за ба­кар „Бу­чим“.

– Руд­ни­кот „Бу­чим“ има ре­зер­ви со ба­кар, зла­то и со сре­бро за на­ред­ни­ве шест го­ди­ни. Се пра­ват ге­о­ло­шки ис­пи­ту­ва­ња за но­ви на­о­ѓа­ли­шта. Пла­ни­ра­ме ве­ќе од 2019 го­ди­на да поч­не со ра­бо­та но­ви­от руд­ник кај ло­ка­ли­те­тот Ка­ди­ца, кој се на­о­ѓа на око­лу осум ки­ло­ме­три од се­гаш­ни­от. Прет­по­ста­вки­те се де­ка ту­ка ќе има ру­да за уште два­е­се­ти­на го­ди­ни ископ – ве­лат од ме­наџ­мен­тот.

Ра­до­виш е поз­нат и по сво­јот спе­ци­ја­ли­тет – са­мун. Пос­лед­ни­ве го­ди­ни ма­ни­фе­ста­ци­ја­та „Са­мун ем тат­ли­ја“, ко­ја е по­све­те­на на тра­ди­ци­о­нал­ни­те спе­ци­ја­ли­те­ти што го отс­ли­ку­ва­ат Ра­до­виш и кои се сим­бол на ку­ли­нарс­тво­то на ра­до­ви­шка­та куј­на, прив­ле­ку­ва мно­гу­број­ни ту­ри­сти од зем­ја­ва и од странс­тво. Со­мун, или са­мун по ра­до­ви­шки, е сли­чен на штип­ска­та па­стр­ма­ли­ја или на ве­ле­шка­та пи­та, а тат­ли­ја е благ спе­ци­ја­ли­тет од овој крај.

– Ори­ги­нал­ни­от ра­до­ви­шки са­мун се пра­ви со те­сто и со те­ле­шко ме­со, саз­др­ма, а па­стр­ма­ли­ја­та е са­мо ви­до­из­ме­нет са­мун – се ше­гу­ва­ат ра­до­ви­ша­ни.

(Пишува: Невена Поповска
Текст објавен во 119. број на неделникот „Република“, 12.12.2014)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.