Македонија не може да биде и да остане имуна на радикалните исламисти и не е лесно да се разбие мрежа на екстремистичка милитантна организација. Моментот што за Македонија станува сериозен проблем е како да се спроведе акција против овие структури, а притоа ниту еден политички субјект да не ја искористи за собирање партиски поени на сметка на заострување на меѓуетничките односи – смета д-р Ненад Танески, универзитетски професор. Тој во разговор за „Република“ вели дека засега бројката на радикални поединци што се борат во други држави на страна на терористички организации не е загрижувачка. Но, тоа што е важно, е таа бројка да не прогресира. Македонија подготвува закон со кој ќе се предвидат затворски казни за тие што организираат, регрутираат или учествуваат во воени конфликти во други држави. Професорот, доктор по науки за безбедност, смета дека законот е само една од алатките со кои државата се соочува со радикалните структури. Од витално значење е да се спречи „изворот на регрутирање“, кој претставува првична врска до глобалната мрежа на учесници во џихад.
Исламизмот во последно време е сѐ позастапен на Балканот, барем во медиумите. Каква е вашата безбедносна процена за регионот? На што се должи ваквата слика и каде се најопасни овие структури?
Танески: Можеби во последно време прашањето за исламизмот,за реисламизацијата на Балканот, за „Зелената трансверзала“, како и за радикалните исламски структури на Балканот, станува медиумски позастапено, но овие прашања во извештаите на разузнавачките служби се сретнуваа уште од времето на Југославија. Само за потсетување, салата во Сараево што беше изградена за Олимписките игри од 1984 година беше именувана „Зе-тра“. Но, сепак, регионот, како и Македонија, не се изолирани од светските збиднувања. Ако светот се соочува со еден нов вид безбедносна закана видена во домашниот тероризам, чиишто носители се радикални исламисти (поединци, групи или дури и организации) не можеме да кажеме дека оваа нова безбедносна закана не е реална закана и за безбедноста на Македонија. Секако, во интерес на градење мултиетничко и мултиконфесионално општество беше корисно што ова прашање се остави за „потоа“. Но, додека во цел свет се зборуваше и пишуваше за радикалниот ислам, исламскиот фундаментализам и екстремизам, како нова закана за светот, во Македонија оваа терминологија беше постојано избегнувана. Иако, во најмала мера, е неодговорно Македонија да се перцепира како надвор од европските и светски случувања, сепак, ниту еден случај не беше доволно силен за шепотењата да ги замени со гласна агрументирана изјава, која понатаму не би се искористила за дополнително влошување на меѓуетничките односи.
Во однос на Балканот, присуството на Ал Каеда и на нејзините борци најчесто се поврзува со Босна. Иако некои аналитичари тврдат дека и во Македонија се присутни радикални исламисти, сепак, генералната оцена беше дека Македонија не е цел на ова глобално бунтовништво. Но, петкратното убиството од април 2012 година, како од стручната, така и од научната јавност, беше оценето како терористички чин мотивиран од радикална исламистичка идеологија, додека други одбиваа на овој акт да му дадат религиски предзнак оценувајќи го како криминално дело. Во овој неинтегриран дел на Балканот, во кој спаѓа и Македонија, веќе две децении се спроведува континуирано продирање на милитантните исламисти. Соодветните показатели укажуваат на тоа дека до денес околу 500.000 балкански муслимани, Бошњаци и Албанци го имаат прифатено радикалното исламистичко учење. Треба да се прифати дека оваа нова опасност, која во изминатите години беше маргинализирана или целосно отфрлена, денес претставува реална закана.
Од каде се финансиерите и организаторите, од овие простори или од Блискиот Исток?
Танески: Во западните држави постојат многу извештаи, кои се јавно достапни за финансирањето на ваквите структури на Балканот. Постојат и за Македонија. Според овие извештаи, најчесто како финансиери се споменуваат држави од Блискиот Исток, чиишто пари се уплаќаат на сметки на хуманитарни организации, а во одредени случаи и на поединци. Тие обезбедуваат и логистичка поддршка, обезбедуваат стипендии за надарени студенти, кои откако ќе се обучат се враќаат во земјите на Балканот со јасно определени цели – како да ја спроведат нивната идеологија. Така што во рамките на понуденото од извештаите на западноевропските држави можам да заклучам дека финансиерите најчесто се надворешни субјекти, а организаторите се индоктринирани поединци за заведување и за манипулирање маси, кои се доброетаблирани во средините од кои потекнуваат.
Кои се нивните намери? Формирање исламска држава што ќе ги обедини сите муслимански територии на Балканот или, пак, само како база за полесен пристап до европските метрополи?
Танески: Намерите на овие структури се во рамките на претпоставките, а тие се малку пошироки од двете претпоставки наведени во прашањето. Ако ја погледнеме меѓународната сцена и таму намерите се испреплетуваат, но и се разидуваат. Па така, под марката Ал Каеда се јавуваат многу екстремистички организации. Иако како глобалнa организација Ал Каеда има јасно и јавно дефинирани цели, на локално ниво (во зависност за која држава станува збор) целите и намерите се разликуваат. Тие некогаш претставуваат симбиоза на транснационален криминал и тероризам, некогаш преку нив се истакнува екстремистичката верска идеологија, некогаш целите се врзани со остварување религиски или политички права, а во поново време кај некои локални естремистички фракции се нагласува идејата за формирање калифат. И во однос на Балканот не постојат големи разлики. Поединци и групи преку екстремистичките организации некогаш имаат намера лично да се збогатат, некогаш сакаат да спроведат екстремистичка идеологија на овие простори со крајна цел една држава за сите муслимани, некогаш се поддршка на ќелиите во Западна Европа и поткрепа на истомислениците во транзит итн. Конечно, за намерите можеме да шпекулираме и да претпоставуваме, но сигурно дека ако едната намера е полесен пристап до европските држави, тоа не ја исклучува намерата за формирање заедничка држава за сите муслимани.
Косовските власти признаваат дека имаат голем проблем со радикалниот ислам, кој веќе подолго време е закана за секуларноста на државата. Ако овие структури се закана за држава со доминантно муслиманско население, тогаш колку е тешко, односно лесно да ги исполнат своите цели во земја како нашата, каде што имаме чувствителни меѓунационални односи?
Танески: За радикални поединци што се борат во други држави на страна на терористички организации јавно се зборува и во Албанија и во Босна, а и кај нас. За среќа, барем засега, во Македонија бројките не се загрижувачки. Искрено се надевам дека наскоро бројката нема да прогресира. Ако во Британија, Франција, Германија, САД, итн. со генерации живеат емигранти од Блискиот Исток, кои многу лесно можат да се идентификуваат со борците од блискоисточните терористички организации (јазик, култура, воспитание, место на потекло итн.) во Македонија таа бројка е незначителна. Единствена закана може да гледа во индоктринираните поединци што тука регрутираат (заведуваат) млади муслимани.
На почетокот на месецот во Косово беше извршена полициска акција за разбивање мрежа милитантни исламисти, при што беше уапсен и македонски државјанин. Тоа е уште една потврда дека Македонија не е имуна на овие појави, но многу е тешко да се направи разлика, односно да се изолираат овие групи од вистинските верници?
Танески: Во право сте, ниту Македонија може да биде и да остане имуна на овие појави, ниту е лесно да се разбие мрежа на екстремистичка милитантна организација. Моментот што за Македонија станува сериозен проблем е како да се спроведе акција против овие структури, а притоа на крајот ниту еден политички субјект да не ја искористи во собирање партиски поени на сметка на заострување на меѓуетничките односи.
Политичките партии на Албанците во Македонија, интелектуалците, новинарите, а, пред сѐ, верските лидери од ИВЗ, речиси не сме ги слушнале јавно да зборуваат против оваа појава во земјата или, пак, да ги предупредат приврзаниците на традиционалниот ислам да се заштитат од овие структури. Зошто ова е табу-тема меѓу муслиманите во земјава? Поради страв, финансиски интерес, идеолошка поврзаност…?
Танески: Најактуелно исламистичко движење со предзнакот радикално на Балканот, па и во Македонија, е вахабизмот. Почетоците на вахабизмот во Македонија се врзуваат со конфликтот од 2001 година, кога на страната на ОНА се бореа значителен број муџахедини и исламски екстремисти што беа поврзувани со Осама бин Ладен. Всушност, единицата „Имри елези“, која беше нарекувана муџахединска единица, беше составена од муџахедини дојдени од странство, но и од локални жители. По конфликтот дел од вахабистите останаа во Македонија и активно го пропагираа радикалниот исламизам и нивното сфаќање за џихадот. Тие во почетокот немаа поддршка од локалното население, а со суфиските бекташи беа во постојани конфронтации.За проблемите меѓу ИВЗ и вахабистите во Македонија јавноста се запозна по насилното одземање на тетовското теќе од страна на вахабистите. Потоа, следуваа проблемите со изборот на нов поглавар на ИВЗ, претепувањето на петте скопски имами во Кондово, преземањето на четирите џамии во Скопје („Јаја-паша“, „Тутунсуз“, „Хајтунџик“ и „Иса-бег“) од контролата на ИВЗ, а настаните ескалираа со физичката пресметка меѓу двете страни во Иса-беговата џамија. Дури и ИВЗ призна дека радикалниот ислам е реалност во Република Македонија. Поглавар на Исламската верска заедница на Македонија, реис-ул-улема ефенди Сулејман Реџепи, во контекст на сите овие случувања, во септември 2010 година изјави дека постојат поединци што одвреме-навреме креваат врева заради личните и групните интереси, но ИВЗ се дистанцира од нив и нема ништо заеднички со нив. Во истиот период тој дури од македонските власти, политичките партии на Албанците, амбасадата на САД и од ЕУ побара помош за соочување со вахабистите.Иако изјавите на поглаварот на ИВЗ претставуваат најдиректна потврда дека во Македонија постои радикален ислам, сепак и сите овие случувања, дополнети со насилствата на скопското Кале, говорите против Мајка Тереза, насилното собирање пари од верниците за време на Рамазан без дозвола на ИВЗ и, последно, острата реакција на духовниот лидер на ИВЗ по повод насилствата и употребата на знамиња на Саудиска Арабија во протестите против судската одлука за случајот „Монструм“, јасно говорат дека во Македонија е присутен радикалниот ислам, а за негови промотори постојано се посочувани вахабистите.
Пред повеќе од еден месец бевме сведоци на насилни протести, кои почнаа од дворот на џамија во близина на центарот на Скопје. На протестите се вееја муџахедински знамиња и се скандираа верски пораки. Настанот беше добро осмислен и организиран за судир со полицијата, но и поддржан од повеќе медиуми на албански јазик. Колку им е лесно на радикалните структури да испровоцираат судири и нестабилност во државата под изговор дека се загрозени правата на муслиманското малцинство и кој сѐ им помага во тоа?
Танески: На Балканот, вахабистите се прилично организирани, добро финансирани и вршат постојана регрутација, која резултира со сѐ повеќе следбеници. Во моментов тие се позиционираат во нашето општество и формираат сигурна транзитна зона за исламските екстремисти на нивниот пат за Европа. Со оглед на економските, па и социјални проблеми со кои тешко се соочува државава, вахабистите и радикалните струи имаат солидна почва за регрутирање (заведување) млади незадоволни муслимани, кои се, всушност, изманипулирани бидејќи меѓуетничките отворени прашања се дофилуваат и дополнуваат со религиските различности, а преку учењата за евентуалното враќање на вистинскиот пат на религијата овие структури, со мал напор, ги радикализираат социјално ранливите групи, кои, пред сѐ, се од помладата генерација Албанци.
Верскиот радикализам не е непознат и меѓу христијаните. Неодамна во Србија беше откриен верски камп во кој се вршела воена обука на малолетници. Десетици Срби, пак, „доброволно“ учествуваат во украинската криза како поддршка на „браќата по вера“. Зошто верата најчесто се злоупотребува при регрутирање доброволци, кои потоа учествуваат во ужасни злосторства?
Танески: Денес Европа често се опишува како територија на која постои судир на култури, конфронтација меѓу исламот и продемократскиот Запад. Веднаш може да се постави прашањето за улогата на религијата во обликување на културата и на културата во обликувањето на процесот на интеграција. Според Хантингтон, културата и религијата се едни од поважните фактори во креирањето на глобалната политика. Според неговата теза за „судир на цивилизациите“, западната култура е под закана од исламската и од конфучијанската цивилизација. Како што религијата обезбедува основа за идентитетот, идните конфликти ќе претставуваат основата за поделба меѓу „цивилизациите“, „културите“ и различните религии меѓу Западот и муслиманскиот свет. Потврда за оваа теза се терористичките напади од 2004 година во Мадрид, од 2005 година во Лондон, убиството на холандскиот режисер во 2004 година, нападите во 2011 година во Сараево, во 2012 година во Тулуз, Скопје и во Бургас. Денешната втора и трета генерација европски муслимани не се идентификува преку нивните фамилијарни „корени“, културата на земјата од која потекнуваат, ниту, пак, со европската земја во која живеат, туку прво со исламот. Евидентна е промената кај младите муслимани родени и одгледани во Европа, кои денес се мобилизираат во политичката категорија „муслимани“ – исламисти. Новите муслимани со нов транснационален исламски идентитет ја одвојуваат верата од народноста. Исламот, а не етничката припадност претставуваат обединувачка сила за зацврстување на чувството за припадност и за политичка мобилизација. Tерористичкитe напади што се случија во изминатите години докажаа дека Европа стана еден од главните фронтови за борба против меѓународниот тероризам, а истрагите докажаа дека се работи за домашен тероризам.
Досега беа објавени десетина имиња на македонски државјани што загинале на боиштата во Сирија борејќи се на страната на Ал Каеда. Има ли Македонија процена колку нејзини државјани учествуваат во странски војни?
Танески: Важно е да се прифати дека во Македонија постои реална закана од домашен тероризам, кој е поттикнат од исламистички структури. Индивидуалците или групите што се подготвени да преземат терористички активности против институциите на системот, полека но сигурно навлегуваат во порите на општеството со што нивното идентификување и искоренување станува сѐ потешко за безбедносните служби. Колку што порано се согледа сериозноста од оваа закана, толку полесно ќе може да се дејствува превентивно. Замолкнувањето пред вистината и непреземањето одредени чекори во име на добрите меѓуетнички односи нема ниту да ги подобри односите меѓу етникумите, ниту да го решат проблемот. За почеток, најпотребно е да се најде соодветна терминологија со која би се направила јасна дистинкција меѓу овие милитантни исламистички структури и другите муслимани. Потоа, јасно и недвосмислено да се идентификува заканата и од страна на разузнавачките служби да се направи нова безбедносна процена со магнитудата на заканата. Новата безбедносна процена за состојбата во Република Македонија, потребно е да ги идентификува и лоцира овие закани, нивниот состав, поврзаност, програма и платформа на дејствување, материјална опременост, облиците и методите на дејствување, поврзаност со странски фактори, паравоено организирање, групирање и идентификација на инфилтрираните следбеници, кои се вклинети во безбедносните, политички и религиозни структури во системот на државата.
Според новата безбедносна процена, да се изработи ефективна стратегија за борба против тероризмот, која домашниот тероризам ќе го дефинира со сите негови специфики и ќе го препознае како нова закана, која ќе биде една од приоритетните разузнавачки побарувања и воедно предизвик за целиот безбедносен сектор во Македонија.
Колкава е потенцијалната опасност од овие темпирани бомби по нивното враќање дома?
Танески: Милитантните исламисти имаат идеолошки мотив за поврзување на локалните-домашни и на глобалните муџахедини, да работат и да соработуваат надвор од државните граници, до исполнување на крајната цел, воспоставување тактички бази во странство за поддршка на „локалниот џихад“. Од анализата на безбедносните служби во државите во Европа, во кој беа извршени терористички напади во последните десетина години, може да се констатира дека исламистите што го спроведуваат џихадот во Европа припаѓаат на сунитско салафистички џихад, разгранок на исламизмот. Овој разгранок на исламизмот се темели на една од највлијателните современи милитантни исламистички доктрини. Во Европа, радикалните невладини организации, како што се Ал-Мухаџирун, Хизб ал-Тахрир, Ал-Taвхид, Ал-Taкфир, се активни во градењето џамии како Финсбури-џамијата во Лондон, џамијата Ал-Акса во Хамбург и Сен Дени и Руе Мурах во Париз. Џамијата Финсбури се смета за центар за регрутирање и индоктринација на милитантни исламисти. Ниските трошоци за патување им овозможија на илјадници млади Арапи да се здобијат со „авганистанско искуство“ и да добијат основна воена обука, како и религиозни „насоки“ за вршење напади и на европска територија. Властите во западните демократии се загрижени за безбедноста од ризикот што го носат младите муслимански имигранти што беа во Сирија и во Ирак да водат џихад, а сега се враќаат дома. Тие се сметаат за најсериозен безбедносен ризик во последниве неколку децении. Дека овој ризик не е само теоретски, доказ е терористичкиот напад извршен на 24.5.2014 година, од страна на млад Французин. Во изминатите неколку години, илјадници млади исламски имигранти од сите земји од Западен Балкан, Европа, Австралија, Америка, па дури и од Русија, отидоа да се борат во Сирија и во Ирак. Некои од нив беа убиени во акција, додека другите се вратија дома. Тие имаат пасоши од западните држави. Тие се движат по улиците на демократските држави како темпирана бомба, способни и расположени да ги остварат своите интереси.
Колку законот што е во подготовка може да помогне за да ги премисли тие македонски граѓани што решиле да заминат во војна во странство?
Танески: Законот е уште во подготовка. Законодавецот веројатно ќе се погрижи да ги земе предвид искуствата од другите држави и, според потребите и посебностите на нашата држава, да ги приспособи колку што е можно подобро. Но, секако, останува најнапред да се види финалниот текст на законот, кој потоа ќе треба и да се спроведе. И најдобриот закон со време претрпува измени, а структурите против кои ќе биде наменет, сигурно, ќе бараат начини како да го избегнат неговото ефективно спроведување. Со други зборови, законот е само една од алатките со кои државата се соочува со радикалните структури. Од витално значење е да се спречи „изворот на регрутирање“, кој претставува првична врска до глобалната мрежа на џихад. Радикалните имами претставуваат закана за муслиманскиот процес на асимилација во европските либерално-демократски општества. Повеќе од очигледно е дека имамите што проповедаат во европските медреси и џамии треба да бидат едуцирани и со сертификат во Европа, а не во земјите од арапскиот свет. Појавата на умерени „домашни“ имами и нови муслимански лидери, ќе ги заштитат европските муслимани од влијанието на глобалното исламистичко движење. Исто така, потребна е политика на „нулта толеранција“, која не само што ќе го спречи регрутирањето, туку ќе испрати силна и конзистентна порака дека нема да се толерира верскиот екстремизам и поттикнување на насилството во европските демократии.
Колку ќе биде тешко да се докаже дека одредена личност војувала во странство?
Танески: Западните демократии, се свесни за присуството на оваа современа асиметрична закана и дека обезбедување посигурни општества подразбира отстранување и елиминирање на исламистичките милитанти. На крај, кога ќе се направи пресек на целата ситуација и кога ќе треба да се преземе првиот пресуден чекор за соочување со заканата, ќе се развие вистинска дебата меѓу застапниците на слободата и на човековите права, кои велат дека државата не смее да биде премногу моќна и со „другите“, кои велат дека државата мора да се заштити.
Разговараше: Ненад Мирчевски
Фото: Игор Ангеловски
Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.
