Модернизацијата нѐ прави малобројни

Са­кам ка­ри­е­ра, да за­ра­бо­там до­вол­но па­ри, да ку­пам сопс­твен стан, да во­зам авто­мо­бил… Ко­га ќе би­дам си­гур­на де­ка за­ра­бо­ту­вам до­вол­но за да мо­жам да му го пру­жам нај­до­бро­то, то­гаш ќе имам де­те – ова е нај­чест ко­мен­тар на же­ни­те од ур­ба­ни­те сре­ди­ни. Ако по­ра­но би­ло нор­мал­но да се ста­пи во брак на 24 го­ди­ни, де­нес ко­мен­та­рот за тоа е де­ка е прем­но­гу мла­да, де­ка е де­те и де­ка тре­ба да ужи­ва во жи­во­тот по­ве­ќе. Ба­ра­ња­та на де­неш­ни­те мла­ди се по­го­ле­ми. Жи­вот во за­ед­ни­ца со ба­ба и со де­до – ни­ка­ко. Же­на-до­ма­ќин­ка – ни­ка­ко. Тоа се одра­зу­ва не­га­тив­но врз на­та­ли­те­тот на зем­ја­та – по­мал­ку склу­че­ни бра­ко­ви, по­мал­ку но­во­ро­ден­чи­ња. Спо­ред Др­жав­ни­от за­вод за ста­ти­сти­ка, ми­на­та­та го­ди­на се склу­че­ни 13.982 бра­ка или за 0,1 про­цент по­мал­ку во спо­ред­ба со 2012 го­ди­на. Но, та­кви­от по­да­ток не се од­не­су­ва за се­ко­ја оп­шти­на. Бро­јот на склу­че­ни бра­ко­ви во оп­шти­ни­те ка­де што е до­ми­нант­но ал­бан­ско­то на­се­ле­ние е во по­раст и е да­ле­ку по­го­лем од бро­јот на бра­ко­ви склу­че­ни во оп­шти­ни­те ка­де што глав­но жи­ве­ат Ма­ке­дон­ци. По­го­лем е бро­јот на склу­че­ни бра­ко­ви, што, се­ка­ко, е тес­но­по­вр­за­но со бро­јот на ро­де­ни де­ца. До­де­ка рас­те бро­јот на но­во­ро­ден­чи­ња од ал­бан­ска на­ци­о­нал­ност, опа­ѓа бро­јот на но­во­ро­ден­чи­ња од ма­ке­дон­ска на­ци­о­нал­ност.

Ин­те­ре­сен е по­да­то­кот де­ка бро­јот на склу­че­ни бра­ко­ви са­мо во оп­шти­на Лип­ко­во е по­го­лем од вкуп­ни­от број склу­че­ни бра­ко­ви во 12 ма­ке­дон­ски оп­шти­ни – во Лип­ко­во ми­на­та­та го­ди­на се склу­че­ни 251 брак, а во 12 ма­ке­дон­ски оп­шти­ни  се склу­че­ни 242 бра­ка ( Вев­ча­ни 11, Вра­не­шти­ца 13, Град­ско 23, Де­бар­ца 20, Дру­го­во 10, Зр­нов­ци 24, Кар­бин­ци 24, Кон­че 20, Ло­зо­во 19, Но­ва­ци 22, Ста­ро На­го­ри­ча­не 28, Мо­ги­ла 28).

Тоа, се­ка­ко, се одра­зу­ва на бро­јот на но­во­ро­де­ни де­ца – бро­јот на бе­би­ња од ал­бан­ска на­ци­о­нал­ност рас­те, до­де­ка бро­јот на но­во­ро­де­ни Ма­ке­дон­чи­ња опа­ѓа. Дол­го­го­диш­ни­от тренд на на­ма­лу­ва­ње на про­цен­тот на но­во­ро­де­ни Ма­ке­дон­ци во зем­ја­ва нè до­ве­де во си­ту­а­ци­ја во 2013 го­ди­на ет­нич­ки­те Ма­ке­дон­ци прв­пат да би­дат по­мал­ку од 50 про­цен­ти. За пет го­ди­ни про­цен­тот на но­во­ро­де­ни Ма­ке­дон­чи­ња е на­ма­лен од 53,3 на 49,9 про­цен­ти, до­де­ка бро­јот на но­во­ро­де­ни де­ца од ал­бан­ска ет­нич­ка при­пад­ност е во по­раст од 31,8 на 35,1 про­цен­ти.

Пр­во стан и авто­мо­бил, па брак и де­те

Еден ден до­де­ка се вра­ќав до­ма со та­кси, со­се­ма слу­чај­но чо­ве­кот што ме во­зе­ше поч­на раз­го­вор на те­ма же­на-ка­ри­е­рист или же­на-до­ма­ќин­ка.

– Же­на­та, пред сѐ, е до­ма­ќин­ка. Тоа ѝ е при­мар­на ра­бо­та. Тре­ба пр­во да се гри­жи за до­мот, да има ја­де­ње, де­ца­та да се сре­де­ни, да е ис­чи­сте­но, па по­тоа да се гри­жи за ра­бо­та и за ка­ри­е­ра. Вие мла­ди­те де­нес има­те по­греш­ни ста­во­ви за жи­во­тот. Оста­ну­ва­те на ра­бо­та до доц­на, не­ма­те вре­ме за она што ви е „глав­на уло­га“ – до­ма­ќин­ка. Се знае кои се об­вр­ски­те на же­на­та во до­мот. Не мо­же маж да го­тви или да мие са­до­ви – ми ко­мен­ти­ра­ше во­за­чот.

Го пра­шав да­ли сме­та де­ка за­ра­бо­ту­ва до­вол­но за да го из­др­жу­ва се­мејс­тво­то и за да не­го­ва­та со­пру­га би­де до­ма­ќин­ка.

– Па, нор­мал­но де­ка не, гле­да­те, јас во­зам та­кси. Кол­ку па­ри мо­жам да за­ра­бо­там? – бе­ше не­го­ви­от од­го­вор, а на пра­ша­ње­то да­ли не­ко­гаш се за­пра­шал ка­ко ѝ е на не­го­ва­та со­пру­га што тр­ча од ра­бо­та – до­ма и не­ма ни де­сет ми­ну­ти сло­бод­но вре­ме за од­мор, иско­мен­ти­ра де­ка же­на­та за тоа е соз­да­де­на.

Не­ко­гаш би­ло та­ка – же­на­та би­ла до­ма­ќин­ка, а ма­жот гла­ва на се­мејс­тво­то, за­дол­жен за из­др­жу­ва­ње на се­мејс­тво­то. Но, де­нес тие ра­бо­ти се по­и­на­ку по­ста­ве­ни.

– Ко­га бев де­те, ве­лев де­ка ќе се ома­жам на 24 го­ди­ни. Не­ка­ко тоа ми изг­ле­да­ше со­се­ма нор­мал­но. Мај­ка ми на таа во­зраст ве­ќе има­ла две де­ца. Бе­ше по­све­те­на на нас. Та­тко ми ра­бо­те­ше, мај­ка ми се гри­же­ше за нас. И тоа ми бе­ше со­се­ма нор­мал­но. Но, ка­ко по­ми­ну­ваа го­ди­ни­те, та­ка ми се ме­ну­ваа сфа­ќа­ња­та. Ко­га поч­нав со сту­дии, тие 24 го­ди­ни во гла­ва ми ста­ну­ваа 25, па 26, па 27… За­вр­шив сту­дии, па­ра­лел­но и ра­бо­тев. Ако се ома­жам на 25 го­ди­ни, ко­га јас ќе жи­ве­ам за се­бе? И та­ка таа број­ка ја од­ло­жу­вав. Са­кам сопс­твен стан, авто­мо­бил и до­бра пла­та. Са­кам ка­ри­е­ра, не са­кам да го пу­штам во во­да се­то тоа што го пра­вев до­се­га – ве­ли 32-го­диш­на­та Бо­ја­на.

Ста­ну­ва свес­на де­ка ѝ е сѐ по­те­шко да се од­лу­чи да има де­те. Ста­нот го не­ма, авто­мо­би­лот го има, пла­та­та е со­лид­на. Но, се­га мно­гу ра­бо­ти се про­ме­не­ти во неј­зи­ни­от жи­вот.

– До­де­ка че­кав­ме со мо­е­то мом­че да за­ра­бо­ти­ме и да ку­пи­ме стан за да не жи­ве­е­ме со не­го­ви­те ро­ди­те­ли, вре­ме­то ни лет­на. Поч­нав­ме да се гу­ши­ме еден со друг. А, не приз­на­вав­ме. Тоа го приз­нав­ме ко­га ста­вив­ме крај на де­се­тго­диш­на­та вр­ска. Де­нес сум во но­ва вр­ска, но брак не­ка­ко не ми вле­гу­ва в гла­ва. Жи­вот за­ед­но – тоа е мо­јот из­бор – до­да­ва Бо­ја­на.

Спо­ред 33-го­диш­на­та скоп­јан­ка Ка­те­ри­на М., има не­кол­ку ти­па не­ма­же­ни Ма­ке­дон­ки. Ед­ни ве­ру­ва­ат де­ка ако до­вол­но че­ка­ат, ќе го дожи­ве­ат „Се­ксот и гра­дот“. И не са­мо „Се­ксот и гра­дот“ ту­ку по­ло­ви­на од ро­ман­тич­ни­те ко­ме­дии на Хо­ли­вуд.

– Тие са­мо че­ка­ат, жи­вур­ка­ат и се­ко­ја вто­ра се пи­ја­ни во „Џу­бокс“, иск­лу­чи­тел­но во жен­ско друш­тво за­што ни­ту се­ксот ни­ту гра­дот не се слу­чу­ва во ре­ал­но­ста. Има ка­те­го­ри­ја не­за­до­вол­ни од сѐ и од се­ко­го. Тие не мо­жат да го нај­дат ви­стин­ски­от, а ви­стин­ски – не ни зна­ат што ба­ра­ат. Прем­но­гу си се и на са­ми­те се­бе. Тие што се пла­шат од брак, се мо­ја­та тре­та ка­те­го­ри­ја не­ма­же­ни Ма­ке­дон­ки. Не­кои од нив се из­го­ре­ле во љу­бо­вта, но ним не им е проб­лем бра­кот, ту­ку вле­гу­ва­ње­то во вр­ска ге­не­рал­но, па за­тоа не се со­од­вет­ни. А, на дру­ги­те не­кој им ка­жал де­ка бра­кот е за­твор, а тие по­ве­ру­ва­ле во тоа. А, во за­твор ни­кој нор­ма­лен не скок­ну­ва до­бро­вол­но, па и да ги раз­бе­ре чо­век. Тие има­ат проб­лем со на­ив­но­ста. Ка­ко што не е сѐ ро­зо­во, исто та­ка не е сѐ ни цр­но. За­твор мо­же да би­де и ли­ва­да ако са­ми­те си ја на­пра­ват да им би­де тоа. Не смее да се гу­би вре­ме, ра­бо­ти­те се по­ста­ву­ва­ат уште во пр­ви­от час од вр­ска­та. За се­кој слу­чај. По­тоа бра­кот е са­мо аван­ту­ра за ко­ја га­ран­ти­ра­ат гос­под и др­жа­ва­та. И пос­лед­ни­те се тие што го жи­ве­ат „Се­ксот и гра­дот“ бу­квал­но. Има­ат не­пре­су­шен из­вор на фи­нан­си­ра­ње, бо­гат та­тко или бо­гат чич­ко, мла­ди се и згод­ни и со отво­рен ум. Во ос­но­ва без ум. Не раз­мис­лу­ва­ат ни­ту за по­стап­ки­те ни­ту за пос­ле­ди­ци­те, а па­ри­те што ги има­ат им га­ран­ти­ра­ат де­ка не­ма да умрат со ми­зер­на пен­зи­ја и мач­ка, ту­ку де­ка крај се­бе ќе има­ат де­те од не­поз­нат ју­нак, до­на­тор или по­сво­е­но – ве­ли Ка­те­ри­на.

Мо­дер­ни­за­ци­ја на оп­штес­тво­то

Со­ци­о­ло­зи­те се ед­ног­лас­ни – мо­дер­ни­за­ци­ја­та на оп­штес­тво­то е при­чи­на­та по­ра­ди ко­ја бро­јот на бра­ко­ви опа­ѓа, ка­ко и бро­јот на но­во­ро­ден­чи­ња. Спо­ред Или­ја Ацев­ски од др­жав­ни­от Ин­сти­тут за со­ци­о­ло­ги­ја во Скоп­је, мо­дер­ни­за­ци­ја­та до­не­се не­што што се ви­ка шко­лу­ва­ње на жен­ско­то де­те по­ра­ди што де­вој­ки­те доц­на вле­гу­ва­ат во брак и не е мож­но да има­ат три де­ца. Ед­но до две ма­кси­мум.

– Се­га де­вој­ка­та за­вр­шу­ва со сту­дии до 23-24 го­ди­ни, нај­го­лем дел про­дол­жу­ва­ат со обра­зо­ва­ние и на­та­му, до 26-27 го­ди­ни. Ту­ка поч­ну­ва вто­ри­от дел од проб­ле­мот. Ста­ти­сти­ка­та ве­ли де­ка 60 про­цен­ти од нив по за­вр­шу­ва­ње­то на обра­зо­ва­ни­е­то се без ра­бо­та. Сле­ду­ва пер­и­од на ба­ра­ње ра­бо­та, да се приб­ли­жат до пра­ктич­но­то жи­ве­е­ње. Стиг­ну­ва­ат до 30 го­ди­ни, ко­га, и да са­ка­ат, е те­шко да има­ат по­ве­ќе од ед­но до две де­ца – ве­ли про­фе­со­рот Ацев­ски.

Тој ко­мен­ти­ра де­ка мла­ди­те ги при­ти­ска вре­ме­то до­де­ка соз­да­ва­ат ус­ло­ви за нор­ма­лен жи­вот.

– Де­те­то е тро­шок. Не е ова се­ло, па пу­шти го де­те­то са­мо да се чу­ва. По­ра­но тоа би­ло пра­кти­ка. Но, бро­јот на жи­те­ли во се­ла­та се на­ма­лу­ва. Лу­ѓе­то ми­гри­ра­ат во град. Де­те­то во ур­ба­на сре­ди­на е тро­шок. Тре­ба да си над не­го по­сто­ја­но – од еле­мен­тар­на гри­жа до фи­нан­си­ска гри­жа. Тоа ги при­ти­ска мла­ди­те доц­на да вле­гу­ва­ат во брак и доц­на да се од­лу­чат да има­ат де­ца. На 32-33 го­ди­ни го до­би­ва­ат пр­во­то де­те – ко­мен­ти­ра со­ци­о­ло­гот Ацев­ски.

Де­ка мо­дер­ни­за­ци­ја­та на оп­штес­тво­то вли­јае врз при­род­ни­от при­раст се сог­ла­су­ва и гра­до­на­чал­ни­кот на оп­шти­на Ло­зо­во, Ор­це Цве­тков­ски. Оп­шти­на­та не­о­дам­на до­не­се оду­ка да им да­ва по­мош од 20.000 де­на­ри, ви­но и ра­ки­ја на ста­ри­те ер­ге­ни што ќе ста­пат во брак. Ва­ква суб­вен­ци­ја да­ва­ат и дру­ги оп­шти­ни – Све­ти Ни­ко­ле, Де­бар­ца…

– Од од­лу­ка­та за да­ва­ње суб­вен­ции не­ма­ме не­ка­кви ре­зул­та­ти. Са­мо трој­ца го иско­ри­сти­ја пра­во­то на суб­вен­ци­ја. 20.000 де­на­ри не е до­вол­на мо­ти­ва­ци­ја. Пом­ла­ди­те се вен­ча­ат. Но, по­ста­ри­те не. Проб­лем е што во оп­шти­на­та не­ма­ме же­ни. Же­ни­те бе­га­ат во гра­до­ви­те. Одат на ра­бо­та во Ве­лес, Штип, Све­ти Ни­ко­ле и гле­да­ат та­му да се ома­жат и да оста­нат. Ни­ко­ја не са­ка да оста­не во се­ло и да се за­ни­ма­ва со зем­јо­делс­тво – ве­ли гра­до­на­чал­ни­кот на Ло­зо­во.

Про­фе­со­рот Ацев­ски гле­да уште еден проб­лем по­ра­ди кој се на­ма­лу­ва бро­јот на но­во­ро­ден­чи­ња од ма­ке­дон­ска на­ци­о­нал­ност. Спо­ред не­го, во 80-ти­те го­ди­ни на ми­на­ти­от век има­ло од­лич­ни ста­ти­сти­ча­ри кои ја пред­ви­де­ле оваа мо­дер­ни­за­ци­ја на оп­штес­тво­то, но не го пред­ви­де­ле исе­лу­ва­ње­то од зем­ја­та.

– Има­ме нов бран на бе­га­ње на мла­ди­те над­вор од зем­ја­та. Ако во Ма­ке­до­ни­ја ра­бо­тат за 200 евра, во Гер­ма­ни­ја за иста­та ра­бо­та ќе зе­ма­ат 3.000-4.000 евра. Ние сме де­сти­на­ци­ја со евти­на ра­бот­на си­ла, а тоа на мла­ди­те не им се до­па­ѓа – ко­мен­ти­ра на­ши­от со­го­вор­ник, кој сме­та де­ка Вла­да­та тре­ба да вло­жи на­по­ри да ги ан­га­жи­ра сту­ден­ти­те за тие да се оса­мо­сто­јат по­ра­но и да не би­дат за­вис­ни од ро­ди­те­ли­те.

Про­це­сот кај Ал­бан­ци­те доц­ни

Од дру­га стра­на, пак, Ал­бан­ци­те сѐ по­че­сто се ре­ша­ва­ат да вле­зат во брак. Во 2012 го­ди­на би­ле склу­че­ни 6.879 бра­ка ме­ѓу Ма­ке­дон­ци, нас­про­ти 4.597 бра­ка ме­ѓу Ал­бан­ци. Мо­ра да се зе­ме пред­вид де­ка Ал­бан­ци­те се 20 про­цен­ти од вкуп­ни­от број на­се­ле­ние во зем­ја­ва. Но, кај Ал­бан­ци­те бро­јот на не­вра­бо­те­ни же­ни е да­ле­ку по­го­лем. Бро­јот на чле­но­ви во ед­но се­мејс­тво е го­лем. Во ист дом жи­ве­ат ро­ди­те­ли­те со двај­ца­та си­но­ви кои има­ат со­пру­ги и по три де­ца. Кај Ма­ке­дон­ци­те, осо­бе­но во ур­ба­ни­те сре­ди­ни, бро­јот на чле­но­ви од се­мејс­тво­то што жи­ве­ат под исти по­крив е да­ле­ку по­мал. Ту­ка, се­ка­ко, тре­ба да се зе­мат пред­вид и до­го­во­ре­ни­те бра­ко­ви кои сѐ уште се при­сут­ни кај на­се­ле­ни­е­то од ал­бан­ска на­ци­о­нал­ност. Со­ци­о­ло­гот Ацев­ски тоа го об­јас­ну­ва со за­доц­не­та­та мо­дер­ни­за­ци­ја во ал­бан­ски­те се­мејс­тва.

– Кај Ал­бан­ци­те тој про­цес на мо­дер­ни­за­ци­ја до­а­ѓа по­доц­на. Ал­бан­ки­те до не­о­дам­на не беа вклу­че­ни во ви­со­ко­то обра­зо­ва­ние. Тоа бе­ше ре­ткост. Се­га поч­наа да се обра­зу­ва­ат. Тие глав­но жи­ве­е­ја во ру­рал­ни сре­ди­ни и ја чу­ваа тра­ди­ци­ја­та. Со тој про­цес доц­нат око­лу 20 го­ди­ни, што не е за пот­це­ну­ва­ње. Кај нив бро­јот на склу­че­ни бра­ко­ви и но­во­ро­ден­чи­ња до­пр­ва ќе опа­ѓа – ве­ли Ацев­ски.

(Пишува: Билјана Зафирова
Текст објавен во 95. број на неделникот „Република“, 27.06.2014)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.