Битолската стара чаршија раскажува приказна за едно друго време

Сја­јот и па­дот на ве­ли­чес­тве­на­та Би­то­ла, неј­зи­но­то бо­гат­ство и неј­зи­на­та си­ро­ма­шти­ја оста­наа за­се­ко­гаш ове­ко­ве­че­ни од остро­то око на пр­ви­от сни­ма­тел на Бал­ка­нот, Мил­тон Ма­на­ки. Се­ко­ја не­го­ва фо­то­гра­фи­ја, се­кој ка­дар и се­ко­ја сце­на ни овоз­мо­жу­ва и со­се­ма јас­но да ги сог­ле­да­ме исто­ри­ски­те на­ста­ни и де­нес. Тие не­го­ви сли­ки оста­на­ти да све­до­чат за ед­но дру­го вре­ме ни ги при­ка­жу­ва­ат со­стој­ба­та и вре­ме­то ток­му она­ка ка­ко што Ма­на­ки и не­го­ви­те со­вре­ме­ни­ци ги гле­да­ле и ка­ко што ре­ал­но ги жи­ве­е­ле.

Ток­му ста­ри­те сли­ки ни по­ка­жу­ва­ат де­ка во еден пер­и­од Би­то­ла по­сте­пе­но за­поч­ну­ва да се во­об­ли­чу­ва во зна­ча­ен тр­гов­ски цен­тар со мно­гу сил­ни тр­гов­ски вр­ски со Ве­не­ци­ја, со Ду­бров­ник, но и со мно­гу дру­ги гра­до­ви кои во тој пер­и­од игра­ле важ­на уло­га во европ­ска­та и во свет­ска­та тр­го­ви­ја. Таа во исто вре­ме би­ла и ме­сто ка­де што се чу­ва­ле нај­раз­лич­ни стран­ски тр­гов­ски про­из­во­ди кои по­тоа би­ле на­ме­не­ти за по­на­та­мо­шен транс­порт на по­ши­ро­ки­те па­за­ри.

– Во тоа вре­ме, од Др­вен-па­зар до Ат-па­зар, тес­ни­те ка­ме­ни со­ка­ци ќе те од­ве­деа низ три­е­се­ти­на чар­шии. Се­ко­ја од нив одѕ­во­ну­ва со свој по­се­бен звук, со свој по­се­бен глас. Мај­сто­ри­те – мај­тап­чии и кал­фи­те – до­сет­ли­ви, по­ста­ри и пом­ла­ди, со­ве­ти и по­у­ки на се­кој че­кор…, се при­се­ту­ва­ат ста­ри­те би­тол­ча­ни.

Во 19 век, во Би­то­ла по­сто­е­ле и се раз­ви­ва­ле око­лу 140 за­на­е­ти или про­фе­сии, ло­ци­ра­ни на раз­лич­ни па­за­ри, во раз­лич­ни улич­ки, гру­пи­ра­ни во по­себ­ни ес­наф­ски ор­га­ни­за­ции: Ат-па­зар, Ов­чи-па­зар, Жит­ни-па­зар, Маст-па­зар, Тус-па­зар, Пек­мез-па­зар, Др­вен-па­зар и уште мно­гу дру­ги.

– Па­за­ри­те ќе ве пре­че­каа со ра­ши­ре­ни ра­це, ан­џи­и­те и ме­ан­џи­и­те ќе ве по­ви­каа да се од­мо­ри­те и да се на­го­сти­те, бо­за­џи­и­те и са­леп­џи­и­те ќе ве заб­ла­жеа, а ќе ве до­че­каа чар­ши­и­те и тр­гов­ци­те – се на­вра­ќа­ат на ми­на­то­то би­тол­ча­ни.

Ста­ра­та Би­тол­ска чар­ши­ја со око­лу 900 ду­ќа­ни, бе­ше да­ма­рот на гра­дот ка­де сѐ се соз­да­ва­ше и ка­де сѐ се про­да­ва­ше. Во неа се на­се­ту­ва­ше жи­во­тот на Би­то­ла. Број­ни­те за­на­е­ти и про­фе­сии го ди­кти­раа тем­по­то на жи­во­тот на це­ло­куп­но­то на­се­ле­ние и од гра­дот, но и од окол­ни­те ме­ста. Уда­ри­те на че­ка­нот, зву­кот на ма­ши­ни­те, сја­јот на ср­ма­та и сре­бре­ни­те ни­шки кои бле­ска­ат од из­ло­зи­те.

– Па­зар­ни­те де­но­ви беа осо­бе­но буч­ни, ис­пол­не­ти со тр­гов­ски над­му­дру­ва­ња и ку­пу­вач­ки не­го­ду­ва­ња. Но, се­пак, си­те тие нај­че­сто за­вр­шу­ваа на оп­што за­до­волс­тво. Др­ве­ни­те ду­ќа­ни со др­ве­ни ке­пен­ци, во по­жар из­го­ре­ни, а но­ви поц­вр­сти на­пра­ве­ни и со ме­тал­ни ке­пен­ци за­тво­ре­ни. За­тво­ра­ње­то на ке­пен­ци­те прет­ста­ву­ва­ше мо­мент на при­вре­ме­но за­та­ју­ва­ње и под­го­то­вка за утреш­ни­от ден. И до­де­ка тер­зи­и­те, ср­ма­џи­и­те, кон­ду­ра­џи­и­те, опин­ча­ри­те, ка­лај­џи­и­те, зла­та­ри­те, ку­јун­џи­и­те и дру­ги­те за­ми­ну­ваа на зас­лу­же­ни­от од­мор, низ чар­ши­ја­та се ши­ре­ше зву­кот на чал­ги­и­те, а ми­рот кој по­сте­пе­но зав­ла­ду­ва­ше доц­на во но­ќта го на­ру­шу­ваа фур­на­џи­и­те, ан­џи­и­те, си­мит­џи­и­те и бу­рек­џи­и­те, кои со ми­ри­сот на све­жо при­го­тве­ни­те ја­де­ња го бу­деа но­ви­от ден – ве­лат по­ста­ри­те.

Ре­чи­си не по­сто­ел тр­го­вец во гра­дот кој не збо­ру­вал ба­рем еден стран­ски ја­зик. Еко­ном­ски­от прос­пе­ри­тет на гра­дот вли­ја­ел и врз отво­ра­ње­то на го­ле­ма­та Ото­ман­ска бан­ка, на Фран­цу­ска­та бан­ка и на уште не­кол­ку ва­кви го­ле­ми фи­нан­си­ски ин­сти­ту­ции.

На ва­ков на­чин, еко­ном­ски но и по­ли­тич­ки, Би­то­ла ста­на­ла ме­сто ка­де лес­но до­а­ѓа­ле и се при­фа­ќа­ле нај­раз­лич­ни вли­ја­ни­ја, но овој пат европ­ски. Врз тра­ди­ци­о­нал­ни­те гра­ди­тел­ски тех­ни­ки се над­гра­ду­ва­ат но­ви­те европ­ски сти­ло­ви и вли­ја­ни­ја. Ку­ќи­те до­би­ва­ле фи­зи­о­но­ми­ја на оние што се сре­ќа­ва­ле во европ­ски­те гра­до­ви, но во од­нос на фун­ци­о­нал­но­ста тие оста­на­ле во рам­ки­те на тра­ди­ци­ја­та. Не­ко­гаш­ни­те до­ла­пи по­сте­пе­но се за­ме­ну­ва­ат со нај­раз­лич­ни кре­ден­ци, пор­це­ла­нот ста­ну­ва сѐ по­при­фа­тен од бо­га­ти­те би­тол­ски фа­ми­лии, га­зи­е­ни­те лам­би се за­ме­не­ти со пор­це­лан­ски лам­би уве­зе­ни од Ви­е­на, Лајп­циг, Мин­хен. Кла­ви­ри­те и пи­ја­на­та кои ги има­ло во огро­мен број во гра­дот ста­ну­ва­ат пред­мет на пре­стиж. Ду­ри и оние би­тол­ски фа­ми­лии кои не­ма­ле ни­ти еден му­зич­ки обра­зо­ван член, по­се­ду­ва­ле свои кла­ви­ри за­тоа што тоа им обез­бе­ду­ва­ло сво­е­ви­ден уг­лед во гра­дот. От­ту­ка и на­зи­вот „град на кла­ви­ри­те”.

Еден мно­гу ва­жен мо­мент од овој пер­и­од за Би­то­ла е по­се­та­та на тур­ски­от сул­тан Ре­шад V во 1911 г. ко­га би­тол­ски­те ку­јун­џии му по­да­ри­ле рач­но изра­бо­те­на поз­ла­те­на ма­сич­ка и злат­на ма­стил­ни­ца. По­крај си­от сјај на сул­та­но­ви­от пре­чек, на­бр­зо до­а­ѓа до ви­стин­ски пад на тур­ско­то вла­де­е­ње со Би­то­ла…

Де­нес, ко­га по­ми­нав­ме низ ста­ра­та би­тол­ска чар­ши­ја, ви­дов­ме де­ка уште по­сто­јат же­лез­ни­те ке­пен­ци, но тие не ги кри­јат не­ко­гаш­ни­те за­на­ет­чи­ски ду­ќа­ни, ту­ку ги зат­скри­ва­ат со­вре­ме­но опре­ме­ни­те про­дав­ни­ци. Ја бу­дат љу­бо­пит­но­ста и го ба­ра­ат џа­го­рот на оние што оста­на­ле пос­лед­ни. Ѕвон­ча­ри­те, шап­ка­ри­те, па­пу­џи­и­те, ко­ва­чи­те и мет­ла­ри­те нас­про­ти све­ќа­ри­те, ло­кум­џи­и­те и леб­ле­би­џи­и­те.

Се­га, во со­вре­ме­ни ус­ло­ви, бро­јот на за­на­е­ти што оп­сто­ју­ва­ат е иск­лу­чи­тел­но мал, но оста­на­ле не­кои од ими­ња­та на за­на­е­ти­те по кои се пре­поз­на­ва­ле одре­де­ни улич­ки во де­лот од чар­ши­ја­та, ка­ко што е слу­чај со улич­ки­те „кај ѕвон­ча­ри­те”, „кај ко­ва­чи­те” и сл. Овие ло­ка­ции и тер­ми­ни кои се за­чу­ва­ле до де­нес, а кои на­ви­дум се са­мо обич­ни по­да­то­ци, во сво­ја­та су­шти­на ја кри­јат при­каз­на­та за ед­но дру­го вре­ме.

Пишува: Невена Поповска
(Текст објавен во 160. број на неделникот „Република“, 25.09.2015)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.