Геополитичката логика на „Зелената трансверзала“

Ото­ман­ско нас­ледс­тво – За раз­ли­ка од дру­ги­те европ­ски по­лу­о­стров­ски ре­ги­о­ни (Пи­ри­неј­ски­от По­лу­о­стров, Апе­нин­ски­от По­лу­о­стров), се­вер­на­та гра­ни­ца на Бал­ка­нот не е обе­ле­жа­на со пла­нин­ски вен­ци кои го од­де­лу­ва­ат по­лу­о­стро­вот од ср­це­то на Евро­па. Таа гра­ни­ца, по дол­жи­на­та на ме­ста­та ка­де што Са­ва и Ду­нав лес­но мо­же да се пре­ми­нат, е отво­ре­на за не­кол­ку клуч­ни транс­порт­ни ко­ри­до­ри кои ги по­вр­зу­ва­ат цен­трал­на и за­пад­на Евро­па со Бли­ски­от Исток и со источ­ни­от Ме­ди­те­ран. Си­ро­ма­шен во од­нос на енер­ги­ја и при­род­ни ре­сур­си, ре­ги­о­нот, глав­но, е зна­ча­ен по­ра­ди ло­ка­ци­ја­та, од­нос­но ка­ко цен­тар на па­не­вроп­ски­те ко­ри­до­ри. Тоа во­ед­но е и прок­лет­ство­то на не­го­ва­та исто­ри­ја, по­ка­ну­вај­ќи ги осво­ју­ва­чи­те и пре­тво­рај­ќи го Бал­ка­нот во по­го­ле­ми­от дел од мо­дер­на­та ера во об­јект на нат­пре­ва­ру­вач­ки про­фи­ли и ин­те­ре­си на свет­ски­те ве­ле­си­ли. Ос­ман­ли­ско­то осво­ју­ва­ње оста­ви не­из­бриш­ли­ви тра­ги врз ре­ги­о­нот.

По­чет­ни­от на­пад на ис­лам­ски­те осво­ју­ва­чи на Евро­па поч­нал пред два­на­е­сет ве­ка пре­ку Ги­брал­тар­ски­от Про­ток. Вто­ри­от на­пад на ис­ла­мот на Евро­па се слу­чил во ју­го­и­сточ­ни­от брег на ста­ри­от кон­ти­нент поч­ну­вај­ќи во 1354 го­ди­на ко­га ото­ман­ски­те Тур­ци го пре­ми­на­ле про­то­кот Дар­да­не­ли од Ма­ла Ази­ја и стиг­на­ле на се­вер­ни­от брег. След­но­то ши­ре­ње­то на ис­ла­мот на Бал­ка­нот е „со меч“: тоа бил ос­ман­ли­ски кон­тин­гент со­ста­вен од по­ли­тич­ки и со­ци­јал­ни ин­сти­ту­ции ко­и­што се ба­зи­ра­ле врз уче­ње­то на Ку­ра­нот и на прет­ход­ни­те се­дум ве­ка на ис­лам­ска­та прав­на и по­ли­тич­ка пра­кти­ка. На­со­ка­та на на­па­дот отиш­ла од Тра­ки­ја пре­ку Ма­ке­до­ни­ја за Ко­со­во; пре­ку Сан­џак во Бос­на, па сѐ до ре­ка­та Уна и, ко­неч­но, за­пи­ра кај хабс­бур­шка­та во­е­на гра­ни­ца соз­да­де­на во 16 век.

Вре­ди да се спо­ме­не де­ка ге­о­граф­ски­от про­бив на ото­ман­ски­от на­пад, а по­доц­на и ко­ло­ни­за­ци­ја на мус­ли­ма­ни­те од дру­ги­те де­ло­ви на Им­пе­ри­ја­та на Бал­ка­нот, се сов­па­ѓа со „Зе­ле­на­та транс­вер­за­ла“. Тоа не по­ка­жу­ва де­ка ото­ман­ски­те стра­те­зи на­пра­ви­ле де­та­лен план за осво­ју­ва­ње во таа на­со­ка, ту­ку де­ка „Зе­ле­на­та транс­вер­за­ла“ има­ла ге­о­по­ли­тич­ка ло­ги­ка што вли­ја­е­ла врз до­не­су­ва­ње­то на по­ли­тич­ки­те и на во­е­ни­те од­лу­ки свес­но или не­свес­но. Исто­ри­ски­те за­пи­си до­пол­ни­тел­но по­ка­жу­ва­ат де­ка ото­ман­ски­те на­по­ри за ис­ла­ми­за­ци­ја на ло­кал­но­то на­се­ле­ние би­ле по­е­нер­гич­ни и да­ле­ку по­ус­пеш­ни по дол­жи­на­та на „по­преч­на­та оска“ (Тра­ки­ја-Ма­ке­до­ни­ја-Ко­со­во-Сан­џак-Бос­на) откол­ку во дру­ги­те осво­е­ни хри­сти­јан­ски зем­ји (на при­мер, во глав­но­то коп­но на Гр­ци­ја, цен­трал­на Ср­би­ја, се­вер­на Бу­га­ри­ја или Ва­ла­ки­ја).

Ос­ман­ли­ско­то осво­ју­ва­ње ја уни­шти­ло ма­те­ри­јал­на­та и кул­тур­но­бо­га­та хри­сти­јан­ска ви­зан­ти­ска ци­ви­ли­за­ци­ја и неј­зи­ни­те ди­на­мич­ни и кре­а­тив­ни сло­вен­ски по­том­ци во Ср­би­ја и во Бу­га­ри­ја. Осво­е­но­то на­се­ле­ние ста­на­ло вто­ра кла­са гра­ѓа­ни (зи­мии), чи­ја фи­зич­ка без­бед­ност би­ла зас­но­ванa врз нив­на­та бед­на пос­луш­ност кон мус­ли­ман­ски­те гос­по­да­ри. Би­ле об­вр­за­ни да пла­ќа­ат мно­гу та­кси (џи­зи­ја или арач) и би­ле под­ло­же­ни на пра­кти­ка­та на де­вшир­ме – го­ди­шен да­нок во крв (во­ве­ден во 50-ти­те го­ди­ни на 14 век) – на ед­на пет­ти­на од си­те хри­сти­јан­ски мом­чи­ња кои во осво­е­ни­те зем­ји мо­ра­ле да пре­ми­нат во ис­лам и да би­дат обу­чу­ва­ни ка­ко ја­ни­ча­ри. Во ко­ле­ктив­на­та ме­мо­ри­ја на бал­кан­ски­те хри­сти­јан­ски на­ро­ди, пет­те ве­ка тур­ско ропс­тво – со си­те свои пос­ле­ди­ци, со­ци­јал­ни и по­ли­тич­ки – се вре­жа­ни ка­ко ап­со­лут­на ка­та­стро­фа. Пре­ми­ну­ва­ње­то во ис­лам, фе­но­мен што по­ве­ќе е при­су­тен по „Зе­ле­на­та транс­вер­за­ла“ откол­ку во цен­трал­ни­те ре­ги­о­ни на Им­пе­ри­ја­та, при­до­не­се за но­ва­та стра­ти­фи­ка­ци­ја на оп­штес­тво­то под ос­ман­ли­ска власт и но­ви­от ба­ланс на моќ. Тој ба­ланс се пре­фр­ли во ко­рист на оние по­е­дин­ци и за­ед­ни­ци што ја при­фа­ти­ле ве­ра­та на осво­ју­ва­чи­те. Тие за бр­зо вре­ме ја пре­зе­ле уло­га­та на функ­ци­о­не­ри и со­би­ра­чи на да­нок, ја упо­тре­бу­ва­ле нив­на­та моќ да ги уг­не­ту­ва­ат нив­ни­те со­се­ди, нив­ни­те по­ра­неш­ни бра­ќа по ре­ли­ги­ја. Лу­ѓе од иста ет­но­ја­зич­на за­ед­ни­ца, од исти пред­ци, че­сто се пре­тво­ра­ле во чле­но­ви на две фун­да­мен­тал­но спро­тив­ни со­ци­јал­ни и по­ли­тич­ки гру­пи.

Ото­ман­ски­от по­дем е до­стиг­нат во вла­де­е­ње­то на Су­леј­ман Ве­ли­чес­тве­ни­от во пр­ва­та по­ло­ви­на од 16 век. Ка­ко што Им­пе­ри­ја­та поч­на­ла да се ста­би­ли­зи­ра по по­ра­зот во Ви­е­на (1683 го­ди­на), про­вин­ци­ски­те ото­ман­ски гу­вер­не­ри и ло­кал­ни во­е­ни ли­де­ри на Бал­ка­нот ста­ну­ва­ле по­сил­ни и не­по­кор­ни на сул­та­нот. Тие че­сто би­ле ло­кал­ци што пре­ми­на­ле во ис­лам, жел­ни да ја на­мет­нат сво­ја­та моќ врз нив­ни­те по­ра­неш­ни бра­ќа, т.н. хри­сти­јан­ски ка­у­ри. Тоа ре­зул­ти­ра­ло со да­ле­ку по­о­стар трет­ман врз нив­ни­те хри­сти­јан­ски по­да­ни­ци откол­ку што би­ло на­ре­де­но од Ви­со­ка­та пор­та. Де­вет­на­е­сет­ти­от век све­до­чи за нај­го­ле­мо­то уг­не­ту­ва­ње на хри­сти­јан­ски­те за­ед­ни­ци под ос­ман­ли­ска власт откол­ку во кој би­ло друг пер­и­од.

Исто­вре­ме­но, не­кои го­ле­ми си­ли (осо­бе­но Ве­ли­ка Бри­та­ни­ја) го под­др­жаа пот­чи­ну­ва­ње­то на бал­кан­ски­те хри­сти­ја­ни на Тур­ци­те, со образ­ло­же­ние де­ка Ото­ман­ска­та Им­пе­ри­ја би­ла ста­би­ли­зи­рач­ка си­ла. Со­ју­зот на Фран­ци­ја и на Ве­ли­ка Бри­та­ни­ја со Тур­ци­ја про­тив Ру­си­ја во Крим­ска­та вој­на (1853-1856) ја отс­ли­ку­ва рам­ка­та на умот и стра­те­ги­ски­те прес­ме­тки – жел­ба­та да се осво­јат по­е­ни во мус­ли­ман­ски­от свет ли­це в ли­це. Тоа се ма­ни­фе­сти­ра и во пос­лед­ни­ве го­ди­ни со отво­ре­на или при­кри­е­на под­др­шка од стра­на на исти­те си­ли за мус­ли­ма­ни­те во Бос­на и во Ко­со­во, ка­ко и за изра­ел­ско-арап­ски­от конф­ликт.

Де­мо­гра­фи­ја – Нај­трај­на­та по­ли­тич­ка и кул­тур­на пос­ле­ди­ца од ос­ман­ли­ско­то вла­де­е­ње на Бал­ка­нот е при­сус­тво­то на го­ле­ми до­мо­род­ни мус­ли­ман­ски за­ед­ни­ци. Бал­кан­ски­от По­лу­о­стров е еден од нај­поз­на­ти­те ре­ги­о­ни во све­тот со раз­лич­ни ет­нич­ки и ре­ли­ги­оз­ни гру­пи, со ог­лед на тоа што се про­сти­ра на ма­ла по­вр­ши­на (по­ве­ќе од 517.9976 ки­ло­ме­три ква­драт­ни) и има на­се­ле­ние од око­лу 55 ми­ли­о­ни жи­те­ли. Од нив, пра­вос­лав­ни хри­сти­ја­ни – глав­но Гр­ци, Бу­га­ри, Ср­би и Ма­ке­дон­ци – се мно­зинс­тво од око­лу 53 про­цен­ти; су­нит­ски мус­ли­ма­ни (11 ми­ли­о­ни Тур­ци во европ­ска Тур­ци­ја и сли­чен број Ал­бан­ци, сло­вен­ски мус­ли­ма­ни и ет­нич­ки Тур­ци на дру­ги ме­ста) има над 40 про­цен­ти, а ри­мо­ка­то­ли­ци­те (глав­но Хр­ва­ти) – око­лу 5 про­цен­ти. Тие за­ед­ни­ци не жи­ве­ат во мул­ти­кул­тур­на хар­мо­ни­ја. Нив­ни­от ме­ѓу­се­бен не­до­стиг од до­вер­ба што по­вре­ме­но се пре­тво­ра во на­силс­тво е тра­ен плод од тур­ско­то вла­де­е­ње. Би­ле ин­сти­ту­ци­о­на­ли­зи­ра­ни че­ти­ри истак­на­ти ка­ра­кте­ри­сти­ки на ос­ман­ли­ска­та др­жа­ва: ре­ли­ги­оз­но оправ­да­на ди­скри­ми­на­ци­ја на не­мус­ли­ма­ни­те, лич­на не­си­гур­ност, оску­ден со­жи­вот на ет­ни­ку­ми­те и ре­ли­ги­и­те без ни­ка­кво ме­ѓу­себ­но ме­ша­ње и отсус­тво­то на обе­ди­ну­вач­ка др­жав­на иде­о­ло­ги­ја или су­пра­де­на­ци­о­на­лен из­вор на ло­јал­ност. Тоа бе­ше хоб­ски свет што соз­да­де еден по­се­бен мен­та­лен склоп: „игра со нул­та су­ма“ при­стап кон по­ли­ти­ка­та, ка­де што до­би­вка­та на еден играч се сме­та ка­ко за­гу­ба за дру­ги­от. Тој мен­та­лен склоп оста­ну­ва про­ме­нет, ре­чи­си еден век од рас­па­ѓа­ње­то на Им­пе­ри­ја­та.

По­ве­ќе­то бал­кан­ски мус­ли­ма­ни жи­ве­ат на те­ри­то­ри­ја­та по дол­жи­на на „Зе­ле­на­та транс­вер­за­ла“, од Истан­бул на ју­го­и­сток до Ца­зин на се­ве­ро­за­пад. По­сто­јат са­мо две го­ле­ми праз­ни­ни во син­џи­рот. Ед­на од нив се на­о­ѓа во се­ве­ро­и­сточ­ни­от дел на Ма­ке­до­ни­ја, ка­де што 128.748 ки­ло­ме­три ги де­лат нај­и­сточ­ни­те ал­бан­ски се­ла во бли­зи­на на Ку­ма­но­во од нај­за­пад­ни­те бу­гар­ско-мус­ли­ман­ски (т.н. по­ма­шки) се­ла во Бла­го­е­вград. Дру­га­та, пак, се на­о­ѓа во ре­ги­о­нот на ра­шка­та об­ласт (се­ве­рен Сан­џак) во ју­го­за­пад­ни­от дел на Ср­би­ја, по глав­ни­от пат и же­лез­ни­ца­та од Бел­град до цр­но­гор­ско­то при­ста­ни­ште во Бар.

Хри­сти­јан­ски­те за­ед­ни­ци на Бал­ка­нот се во на­до­лен и дол­го­ро­чен де­мо­граф­ски пад. Стап­ка­та на плод­ност е под по­треб­но­то ни­во за за­ме­на на ед­на ге­не­ра­ци­ја во си­те зем­ји во ре­ги­о­нот со хри­сти­јан­ско мно­зинс­тво. Мус­ли­ма­ни­те, пак, има­ат нај­ви­со­ка стап­ка на на­та­ли­тет во Евро­па, а Ал­бан­ци­те се на­о­ѓа­ат на вр­вот на та­бе­ла­та. Со се­гаш­на­та си­ту­а­ци­ја е мож­но мус­ли­ма­ни­те да ста­нат мно­зинс­тво на Бал­ка­нот за ед­на ге­не­ра­ци­ја.

Уло­га­та на мо­дер­на Тур­ци­ја – Европ­ско­то зем­ји­ште на Тур­ци­ја во Бо­сфор и во Источ­на Тра­ки­ја е нај­на­се­ле­но (има над 11 ми­ли­о­ни жи­те­ли) со мо­но­ет­нич­ко (тур­ско) и мо­но­ре­ли­ги­оз­но (мус­ли­ман­ско) мно­зинс­тво; хри­сти­ја­ни­те прет­ста­ву­ва­ат за­не­мар­ли­во мал­цинс­тво. Ка­ко на­ци­ја-др­жа­ва со 72 ми­ли­о­ни жи­те­ли, Тур­ска­та Ре­пуб­ли­ка се ба­зи­ра врз ком­би­на­ци­ја од на­ци­о­на­ли­зам со европ­ски стил и ис­лам­ска фи­ло­зо­фи­ја што соз­да­ва чув­ство на ин­тен­зив­но сродс­тво со мус­ли­ман­ски­те за­ед­ни­ци од За­па­ден Бал­кан. Со­нот на Ке­мал Ата­турк ни­ко­гаш не оти­де по­да­ле­ку од во­е­ни­от и мал круг на ур­ба­на­та ели­та. Со де­це­нии опи­шу­ван ка­ко клуч за аме­ри­кан­ска­та стра­те­ги­ја во источ­ни­от Ме­ди­те­ран, Бли­ски­от Исток, не­о­дам­на во кас­пи­ски­от ре­ги­он бо­гат со на­фта и во чув­стви­тел­на­та по­ра­неш­на со­вет­ска Цен­трал­на Ази­ја, зем­ја­та ја упра­ву­ва по­о­тво­ре­на­та Пар­ти­ја на пра­вед­но­ста и раз­во­јот (АКП), чиј ли­дер е акту­ел­ни­от пре­ми­е­рот Ре­џеп Та­ип Ер­до­ган. Не­го­ви­те бу­да­ла­шти­ни во Да­вос сли­ко­ви­то го при­ка­жаа проб­ле­мот: АКП се за­ла­га за иде­о­ло­ги­ја на кул­тур­на по­де­ле­ност, нап­на­тост и конф­ликт, и по­крај се­то про­е­вроп­ско го­во­ре­ње со кое ис­ла­ми­сти­те во Тур­ци­ја се вклу­чу­ва­ат во на­ме­ри­те да се ис­ла­ми­зи­ра Европ­ска­та уни­ја.

Таа аген­да ве­ќе не е огра­ни­че­на со гра­ни­ци­те на тур­ска­та др­жа­ва. По­стои раз­го­ре­но чув­ство на бли­скост ме­ѓу ре­до­ви­те на тур­ски­те ис­ла­ми­сти со нив­ни­те бал­кан­ски бра­ќа и со ста­ри­те ото­ман­ски по­драч­ја на За­пад. По­втор­на­та ис­ла­ми­за­ци­ја и са­мо­у­ве­ре­но­ста на Тур­ци­ја под водс­тво на Ер­до­ган се од су­штин­ско зна­че­ње за за­жи­ву­ва­ње­то на ис­ла­мот и на ет­нич­ка­та са­мо­у­ве­ре­ност низ „Зе­ле­на­та транс­вер­за­ла“: „Ју­гос­ло­вен­ски­те вој­ни во 90-ти­те го­ди­ни од ми­на­ти­от век ги отво­ри­ја си­те об­ла­сти ка­де што мус­ли­ма­ни­те беа мно­зинс­тво: Ка­ко што се ме­ну­ваа ре­ги­о­нал­ни­те ре­ал­но­сти, та­ка се ме­ну­ва­ше и ге­о­по­ли­ти­ка­та ме­ѓу оние кои оста­на­ле во нив­ни­те тра­ди­ци­о­нал­ни до­мо­ви на Бал­ка­нот и са­мо­то про­ши­ру­ва­ње на ис­ла­мот во Евро­па …. со па­не­вроп­ски ис­лам­ски гру­пи од За­па­дот до јуж­ни­от дел на Бал­ка­нот. Од нај­го­ле­ма важ­ност за мус­ли­ма­ни­те во За­пад­на Евро­па, а осо­бе­но на Бал­ка­нот, е при­е­мот на Тур­ци­ја во ЕУ, та­ка што Ан­ка­ра ќе би­де гла­сот за си­те мус­ли­ма­ни во вна­треш­но­ста на са­ма­та ЕУ“.

Мус­ли­ман­ска­та пре­род­ба во по­ра­неш­ни­те ото­ман­ски зем­ји­ште низ „Зе­ле­на­та тран­вер­за­ла“ не би би­ла мож­на без сил­на и цвр­ста под­др­шка во ју­го­и­сточ­ни­от крај. Ме­ша­ви­на­та од на­ци­о­на­ли­зам и ис­лам во Тур­ци­ја има цел не са­мо вра­ќа­ње на про­це­сот на мо­дер­ни­за­ци­ја во из­ми­на­ти­те 85 го­ди­ни, ту­ку и вра­ќа­ње на ис­хо­дот од прет­ход­ни­от пер­и­од на ос­ман­ли­ско­то опа­ѓа­ње. Под водс­тво­то на АКП, Тур­ци­ја сè по­ве­ќе ста­ну­ва ре­ви­зи­о­ни­стич­ка и ире­ден­ти­стич­ка зем­ја, од­нос­но за­ка­на за ста­бил­но­ста на Бал­ка­нот.

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.