Време кога децата се обврска

„Во би­тка­та за осво­ју­ва­ње на гра­до­на­чал­нич­ка­та фо­тел­ја во Скоп­је, ко­ја ја во­дат две­те изед­на­че­ни до­ми­нант­ни пар­тии на Ал­бан­ци­те во Ма­ке­до­ни­ја, на ма­ке­дон­ско­то мал­цинс­тво во ме­тро­по­ла­та му ну­дат сѐ и се­што за прив­ле­ку­ва­ње на нив­ни­те гла­со­ви. Се ве­ту­ва­ат по­ве­ќе во­ну­чи­лиш­ни про­гра­ми на мај­чин, ма­ке­дон­ски ја­зик, ка­ко и по­го­ле­ма за­ста­пе­ност во си­те ор­га­ни на вла­ста. Во игра се и име­ну­ва­ња­та на ин­сти­ту­ци­и­те и на ули­ци­те што се во над­леж­ност на гра­дот“. Ва­ка не­ка­ко би изг­ле­да­ле из­ве­шта­и­те за ло­кал­ни­те из­бо­ри во Скоп­је по не­кол­ку из­бор­ни цик­лу­си, до­кол­ку про­дол­жи на­ма­ле­ни­от на­та­ли­тет во зем­ја­ва.

Не е тол­ку да­леч­но ми­на­то ко­га за прев­ласт во Те­то­во ДУИ ве­ту­ва­ше сѐ и се­што за по­до­бру­ва­ње на ква­ли­те­тот на жи­во­тот на ма­ке­дон­ска­та за­ед­ни­ца во оп­шти­на­та, за по­тоа да се за­бо­ра­ви и тоа што про­из­ле­гу­ва од Уста­вот- да се по­ста­ви др­жав­но­то зна­ме за вре­ме на др­жав­ни­те праз­ну­ва­ња. Но и да се изо­ста­ви ма­ке­дон­ски­от ја­зик од офи­ци­јал­на­та ин­тер­нет-стра­ни­ца на оп­шти­на­та, па ду­ри и да се пре­и­ме­ну­ва, иа­ко го но­си офи­ци­јал­ни­от до­мен „gov“.

Ако слу­ча­јот со пре­бро­ју­ва­ње­то и со кон­со­ли­ди­ра­ње­то на гла­со­ви­те по ет­нич­ка ли­ни­ја во Ки­че­во бе­ше фе­но­мен што ја по­диг­на свес­но­ста за зна­че­ње­то на број­че­на­та прев­ласт во не­ко­ја оп­шти­на, што по­тоа се по­ка­жа ка­ко оправ­дан страв, ва­кво­то не­со­вес­но од­не­су­ва­ње кон по­томс­тво­то ќе до­ве­де на­бр­зо во иста по­лож­ба да се нај­дат и жи­те­ли­те на Скоп­је, ка­ко це­ли­на од де­се­ти­на оп­шти­ни, по­тоа оп­шти­на­та Ча­шка во ср­це­то на Ма­ке­до­ни­ја, а сле­ду­ва­ат и оп­шти­ни­те Дол­не­ни, Со­пи­ште, Чу­чер-Сан­де­во, па ду­ри и Кру­ше­во и Зе­ле­ни­ко­во. Но тие не се единс­тве­ни.

Пра­ша­ње е што се слу­чу­ва со „ко­дот“ за оп­ста­но­кот на на­ци­ја­та кај Ма­ке­дон­ци­те? За не­кој да не го зло­у­по­тре­би овој текст ка­ко ан­ти­ал­бан­ски или на­ци­о­на­ли­стич­ки, сле­ду­ва ста­ти­стич­ка спо­ред­ба на оп­шти­на во ко­ја нај­го­ле­ми­те за­ед­ни­ци се ма­ке­дон­ска­та и тур­ска­та. Спо­ред по­пи­сот од 2002 го­ди­на, про­цен­ту­ал­но на­се­ле­ни­е­то во оп­шти­на­та Кар­бин­ци во источ­на Ма­ке­до­ни­ја из­не­су­ва 80 про­цен­ти ет­нич­ки Ма­ке­дон­ци и 20 про­цен­ти ет­нич­ки Тур­ци.

Но, ста­ти­стич­ки, од 1947 го­ди­на, за прв­пат бро­јот на ро­де­ни Ма­ке­дон­чи­ња е под 50 про­цен­ти. Спо­ред­бе­ни­те број­ки ве­лат де­ка во ни­за од три го­ди­ни 2011/2012/2013 бро­јот на но­во­ро­де­ни ет­нич­ки Ма­ке­дон­ци про­цен­ту­ал­но е во опа­ѓа­ње со 53, од­нос­но 51, за пос­лед­на­та го­ди­на да из­не­су­ва са­мо 35 про­цен­ти. Спо­ре­де­но, бро­јот на но­во­ро­де­ни ет­нич­ки Тур­ци е во по­сто­јан по­раст. Про­цен­ту­ал­но, за исти­от пер­и­од та­бе­ла­та по­ка­жу­ва 45, од­нос­но 49, со 61 про­цент но­во­ро­де­ни ет­нич­ки Тур­ци во 2013 го­ди­на. Од­нос­но, оп­шти­на во ко­ја во пер­и­од од 11 го­ди­ни, 80-про­цент­но­то на­се­ле­ние соз­да­ва сѐ по­мал­ку по­томс­тво, за во 2013 го­ди­на тоа да из­не­су­ва са­мо 35 про­цен­ти од но­во­ро­де­ни­те де­ца, до­де­ка при­ра­стот на за­ед­ни­ца­та што учес­тву­ва­ла со 20 про­цен­ти од на­се­ле­ни­е­то во оп­шти­на­та пред 11 го­ди­ни, ла­ни соз­да­ла по­томс­тво од ду­ри 61 про­цент од но­во­ро­де­ни­те де­ца. При­тоа, се ра­бо­ти за оп­шти­на во ко­ја ус­ло­ви­те за жи­вот, еко­но­ми­ја­та или ин­фра­стру­кту­ра­та не се раз­ли­ку­ва спо­ред ет­нич­ка­та при­пад­ност.

Скоп­је 2014

Де­ка ни­ту ус­ло­ви­те и ин­фра­стру­кту­ра­та не се „ви­нов­ни­ци“ за на­ма­ле­на­та „про­ста ре­про­дук­ци­ја“ по­ка­жу­ва­ат по­да­то­ци­те од Скоп­је и од скоп­ски­те оп­шти­ни. Ни­ту до­се­лу­ва­ње­то во Скоп­је, пре­сел­ба­та на мла­ди­те кон ме­тро­по­ла­та не по­мог­на за Скоп­је ми­на­та­та го­ди­на да не ја за­вр­ши со „не­га­ти­ва“ ко­га е во пра­ша­ње на­та­ли­те­тот.

Та­ка, ако се зе­мат бро­јот на ро­де­ни и бро­јот на по­чи­на­ти во Скоп­је, мор­та­ли­те­тот во­ди во од­нос на но­во­ро­де­ни­те. На по­чи­на­ти 3.519 ли­ца – скоп­ја­ни во 2013 го­ди­на, се ро­ди­ле вкуп­но 3.423 бе­би­ња – ет­нич­ки Ма­ке­дон­чи­ња. Про­ста­та ма­те­ма­ти­ка­та ве­ли 96 Ма­ке­дон­ци по­мал­ку во Скоп­је са­мо во 2013 го­ди­на. Раз­ли­ка­та, пак, кај со­гра­ѓа­ни­те Ал­бан­ци во Скоп­је ла­ни е ме­ѓу 2.372 и 665. Од­нос­но при­род­ни­от при­раст кај Ал­бан­ци­те во Скоп­је е за 1.707 по­го­лем на­та­ли­тет од мор­та­ли­тет. Од­нос­но, са­мо ла­ни, со­од­но­сот ме­ѓу Ма­ке­дон­ци­те и Ал­бан­ци­те во Скоп­је се на­ма­лил за по­ве­ќе од 2.000 ли­ца.

Са­рај и Ѓор­че Пе­тров се со­сед­ни оп­шти­ни со приб­лиж­на го­ле­ми­на и број­ност. Бро­јот на Ма­ке­дон­ци во Ѓор­че Пе­тров из­не­су­ва 35.000, до­де­ка бро­јот на Ал­бан­ци во Са­рај – 32.000. Ре­зул­та­ти­те во при­род­ни­от при­раст во 2012 го­ди­на по­ка­жу­ва­ат де­ка во Ѓор­че Пе­тров би­ле ро­де­ни 340 де­чи­ња, до­де­ка во Са­рај 650. Или, про­сто ка­жа­но, двој­но по­ве­ќе. Трен­дот про­дол­жу­ва и го­ди­на­ва и низ дру­ги­те скоп­ски оп­шти­ни. Во пр­ви­от квар­тал го­ди­на­ва, нај­го­лем е на­та­ли­те­тот во Ча­ир и во Са­рај со 104, од­нос­но 80 но­во­ро­ден­чи­ња. Најс­лаб на­та­ли­тет, пак, има во Кар­пош и во Ки­се­ла Во­да со 69 и со 32 де­ца.

За вол­ја на ви­сти­на­та (или ста­ти­сти­ка­та) исти­те че­ти­ри оп­шти­ни во Скоп­је до­ми­ни­ра­ат и во ед­на дру­га ста­ти­сти­ка­та, што ја ва­ди на по­вр­ши­на по­вр­за­но­ста на на­та­ли­те­тот со бро­јот на склу­че­ни бра­ко­ви и раз­во­ди. Та­ка про­цен­тот на раз­во­ди во Ча­ир и во Са­рај из­не­су­ва де­вет про­цен­ти. За­тоа, пак, во Кар­пош од 100, 38 бра­ко­ви би­ле пре­ки­на­ти, до­де­ка во Ки­се­ла Во­да тој про­цент из­не­су­ва 27.

Не е до еко­но­ми­ја­та, до бра­кот е

За спо­ред­ба, во ре­ги­о­нот, ко­га е во пра­ша­ње на­та­ли­те­тот и „ко­дот за оп­ста­нок“, ка­ко слич­ни со на­ши­те мо­же да се зе­мат ста­ти­стич­ки­те по­да­то­ци за Вој­во­ди­на и за Ко­со­во. Спо­ред по­пи­сот од 2011 го­ди­на во две­те др­жа­ви, во ста­рос­на­та гра­фа од 60 до 64 го­ди­ни, на Ко­со­во се ре­ги­стри­ра­ни 53.000 жи­те­ли. Во Вој­во­ди­на 140.000. Во гра­фа­та од 0 до 4 го­ди­ни, пак, во Ко­со­во се за­пи­ша­ни 150.000 де­ца, до­де­ка во Вој­во­ди­на 88.000. Од­нос­но, 140.000 Вој­во­ѓа­ни има­ат 88.000 вну­ци, до­де­ка 53.000 ба­би и де­дов­ци на Ко­со­во се ра­ду­ва­ат на 150.000 вну­чи­ња. Или, уште по­о­чиг­лед­но, 14 Вој­во­ѓа­ни одг­ле­ду­ва­ат де­вет вну­чи­ња, до­де­ка пет ко­сов­ски ба­би и де­дов­ци – 15 вну­чи­ња.

Ако не­кој и са­ка да при­ка­же де­ка кри­за­та е ви­нов­на за па­дот на на­та­ли­те­тот, кон­ти­ну­и­ра­ни­от по­раст кај дру­ги­те ет­нич­ки за­ед­ни­ци го по­ка­жу­ва­ат спро­тив­но­то. И ту­ка и во Вој­во­ди­на и во Ко­со­во. Во Ма­ке­до­ни­ја, во ми­кро­ре­ги­о­ни нај­го­ле­ми­те ин­ве­сти­ци­ски бу­мо­ви не при­до­не­соа за беј­би­бум. Ако во Ка­ва­дар­ци се­га се ве­ли де­ка се вра­бо­ти­ја ил­јад­ни­ци лу­ѓе во не­кол­ку­те го­ле­ми ком­па­нии, бро­јот на но­во­ро­де­ни е нај­мал во пос­лед­ни­те пет го­ди­ни. Штип и Илин­ден, исто та­ка, се оп­шти­ни ка­де што ин­ве­сти­ци­и­те до­не­соа еко­ном­ски пре­врат, но не и по­са­ку­ван беј­би­бум. На­та­ли­те­тот за че­ти­ри го­ди­ни во Илин­ден е во ре­це­си­ја за 20 про­цен­ти, до­де­ка во Штип, спо­ре­де­но со 1972- 2012 го­ди­на, број­ка­та на но­во­ро­де­ни е пре­по­ло­ве­на.

Но, за­тоа, пак, ако се пог­лед­не онаа дру­га ста­ти­сти­ка – за склу­че­ни бра­ко­ви и за раз­во­ди – по­втор­но се на­о­ѓа ре­ла­ци­ја иста ка­ко за скоп­ски­те оп­шти­ни. Во пос­лед­ни­те 10 го­ди­ни бро­јот на скло­пе­ни бра­ко­ви опад­нал за ре­чи­си три про­цен­ти. Бро­јот на раз­во­ди, пак, по­рас­нал за по­ве­ќе од 45 про­цен­ти. Најм­но­гу раз­во­ди има во Охрид – пре­ки­на­ти се 40 од се­кои 100 склу­че­ни бра­ко­ви. Тој про­цент, пак, во Де­бар е ну­ла. За­тоа, пак, раз­ли­ка­та ме­ѓу бро­јот на по­чи­на­ти и бро­јот на ро­де­ни во Охрид во пр­ви­те три ме­се­ци од го­ди­на­ва е 36 во „пол­за“ на по­чи­на­ти­те. За­тоа, пак, Де­бар „по­рас­нал“ за 30 но­ви жи­те­ли.

Ако, пак, се пог­лед­не нај­го­ле­ма­та оп­шти­на – Ку­ма­но­во со 110.000 жи­те­ли, та­му ра­бо­та­та се ме­ну­ва со го­ле­ма бр­зи­на. Во оп­шти­на­та во ко­ја се се­чат два стра­те­ги­ски го­ле­ми ме­ѓу­на­род­ни ко­ри­до­ри – 8 и 10, по­крај при­род­ни­от при­раст, по­сто­ја­но има до­се­лу­ва­ња и исе­лу­ва­ња. Та­ка, на при­мер, до­се­ле­ни се 139 Ма­ке­дон­ци и 110 Ал­бан­ци. Во исти­от пер­и­од се исе­ле­ни 122 Ма­ке­дон­ци и 78 Ал­бан­ци. Пре­сел­би­те кон гра­до­ви­те нај­че­сти се од окол­ни­те оп­шти­ни – „ре­зер­во­а­ри“, а за Ку­ма­но­во тоа се Ста­ро На­го­ри­ча­не и Лип­ко­во. За спо­ред­ба, по­втор­но ста­ти­стич­ки, во Ста­ро На­го­ри­ча­не жи­ве­ат 3.500 Ма­ке­дон­ци во се­ри­оз­ни го­ди­ни, до­де­ка Лип­ко­во има мла­до на­се­ле­ние од 26.000 ли­ца. Са­мо за по­тсе­ту­ва­ње, Лип­ко­во е оп­шти­на­та во ко­ја ла­ни се склу­че­ни 251 брак. По­ве­ќе од 12 дру­ги оп­шти­ни за­ед­но, ме­ѓу кои и Ста­ро На­го­ри­ча­не со 28 но­ви склу­че­ни бра­ко­ви.

Ра­ѓа­ње­то ве­ќе не е пра­ша­ње, ту­ку об­вр­ска

До­кол­ку и оваа ста­ти­сти­ка не ја до­ло­ву­ва „го­ле­ма­та сли­ка“ од ид­ни­на­та, мо­же­би ста­ти­сти­ка­та од гла­со­ви­те да­де­ни за ал­бан­ски­те пар­тии ќе ја за­па­ли све­тил­ка­та. За­ед­но во из­бор­ни­те еди­ни­ци 1, 2, 5 и 6, бро­јот на гла­са­чи за ал­бан­ски­те пар­тии за осум го­ди­ни по­рас­нал за око­лу 40.000. А спо­ред стап­ки­те на по­раст на по­пу­ла­ци­ја­та, со ва­ков тренд, на­ско­ро сли­ка­та на по­ли­тич­ка­та и на ет­нич­ка­та кар­та на др­жа­ва­та ќе би­де из­ме­не­та.

Нас­про­ти тоа не мо­же да за­ста­не ни­ту ед­на мер­ка или сти­му­ла­ци­ја. Ни­што не мо­же да го на­до­ме­сти тоа што по­е­ди­не­цот би тре­ба­ло да го по­чув­ству­ва од­на­тре. Ни­ед­на те­ле­ви­зи­ска рек­ла­ма или еми­си­ја не би мо­же­ла ту­ку-та­ка да ги раз­бу­ди чув­ства­та за од­го­вор­ност кон ид­ни­на­та, кон чо­веш­тво­то, пред сѐ, за про­дол­жу­ва­ње на сво­јот вид. Но, тоа што е важ­но е да се раз­бу­ди свес­но­ста за мо­мен­тот што е исто­ри­ски бли­зок и кус, а со дол­го­трај­ни пос­ле­ди­ци.

Во тој кон­текст, ги жи­ве­е­ме тие 10 го­ди­ни во кои Ма­ке­дон­ци­те мо­же да ја иско­ри­стат број­че­на­та пред­ност на та­ка­на­ре­че­на­та фер­тил­на ба­за. Тоа се тие де­вој­ки-же­ни и мом­чи­ња-ма­жи ро­де­ни во пер­и­о­дот од 1975 до 1987 го­ди­на. Од­нос­но тие што има­ат од 26 до 38 го­ди­ни, кои се во тие го­ди­ни ко­га тре­ба да офор­мат се­мејс­тва и да ос­тва­рат по­томс­тво. По овие 10 го­ди­ни, со па­дот на на­та­ли­те­тот по 1987 го­ди­на, ра­пид­но ќе опа­ѓа и таа фер­тил­на ба­за. Ќе оста­не са­мо по­пу­ла­ци­ја што без по­томс­тво при­род­но ќе ис­чез­не. Ова е де­це­ни­ја­та во ко­ја ќе се ре­ша­ва суд­би­на­та на Би­то­ла, Дел­че­во, Про­би­штип, Ре­сен, Бе­ро­во, Не­го­ти­но, Све­ти Ни­ко­ле, Ма­ке­дон­ски Брод, Ви­ни­ца, Де­мир Хи­сар, Де­мир Ка­пи­ја…

Ако се зе­мат пред­вид пре­диз­ви­ци­те пред Ма­ке­дон­ци­те, пред ма­ке­дон­ски­от на­род, пред не­го­ви­те ос­по­ру­ва­ни иден­ти­тет­ски пра­ша­ња и во­оп­што пра­ша­ња­та за не­го­ва­та по­себ­ност и при­пад­ност, ва­кви­те тен­ден­ции во­оп­што не се за за­не­ма­ру­ва­ње. Факт е де­ка по­ле­ка, но си­гур­но ма­ке­дон­ски­от на­род ста­рее. Тоа, пак, го ста­ва на ма­са и пра­ша­ње­то кој ќе ја пре­зе­ме од­го­вор­но­ста во ид­ни­на (а имај­ќи го пред­вид ќор-со­ка­кот во пре­го­во­ри­те во чи­ја­што зад­ни­на се ток­му иден­ти­тет­ски­те пра­ша­ња и пра­ша­ња­та за по­сто­е­ње на ма­ке­дон­ски на­род), ко­га не­кои дру­ги на­ро­ди по­втор­но ќе ре­ша­ва­ат за Ма­ке­дон­ци­те. Се­ка­ко, имај­ќи ги пред­вид, пред сѐ, ин­те­ре­си­те на сво­ја­та за­ед­ни­ца. На­та­ли­те­тот и пра­ша­ња­та по­вр­за­ни со не­го не смее да се оста­ват на од­го­вор­ност ни­ту на по­ли­тич­ки­те оп­ции ни­ту на опре­де­ле­ни по­е­дин­ци. Тоа е од­го­вор­ност што во се­бе, во ко­дот, го но­си се­кој чо­век, при­пад­ник на ед­на по­ши­ро­ка за­ед­ни­ца. До­кол­ку, на­ви­сти­на, има чув­ство за од­го­вор­ност и спо­соб­ност да ре­ша­ва за се­бе и за сво­и­те љу­бе­ни. Да би­дат свои на сво­е­то.

На­та­ли­те­тот и сме­на­та на ет­нич­ки­те кар­ти во ре­ги­о­нот

Ре­це­си­ја во на­та­ли­те­тот не ја тре­се са­мо Ма­ке­до­ни­ја. За спо­ред­ба, слич­на е со­стој­ба­та во Ср­би­ја и во Бу­га­ри­ја. Ла­ни, на при­мер, од Бу­га­ри­ја во ЕУ се исе­ли­ле 22.000 ли­ца, до­де­ка по­чи­на­ле 104.000. Ре­де­ни се 66.000 де­чи­ња, но би­лан­сот во Бу­га­ри­ја во 2013 го­ди­на е 60.000 жи­те­ли по­мал­ку по си­те ос­но­ви.

Во Ср­би­ја, пак, ста­ти­сти­ча­ри­те го из­ме­ри­ле про­цен­тот на тие што до 30 го­ди­на во­оп­што не влег­ле во брак. Во це­ла­та др­жа­ва 58 про­цен­ти ма­жи до 30 го­ди­ни не би­ле вен­ча­ни, до­де­ка ду­ри 37 про­цен­ти од Ср­бин­ки­те оста­на­ле мо­ми. Со­стој­ба­та е нај­дра­ма­тич­на во ме­тро­по­ла­та Бел­град. Та­му ду­ри 62 про­цен­та од мом­ци­те до 30 го­ди­ни сѐ уште се на „гр­бот“ на ро­ди­те­ли­те, до­де­ка 47 про­цен­ти од бел­гра­ѓан­ки­те би­ле не­ма­же­ни.

Со­стој­ба­та во БиХ во од­нос на сме­на­та на ет­нич­ки­те кар­ти е уште по­комп­ли­ку­ва­на. За при­мер, во Са­ра­е­во во 1971 го­ди­на бро­јот на хри­сти­ја­ни из­не­су­вал 51 про­цент; во 1981 го­ди­на – 45 про­цен­ти; во 1991 го­ди­на – 39 про­цен­ти; до­де­ка во 2013 го­ди­на во Са­ра­е­во ка­ко хри­сти­ја­ни се из­јас­ну­ва­ат са­мо че­ти­ри про­цен­ти од гра­ѓа­ни­те.

(Пишува: Наум Стоилковски
Текст објавен во 100. број на неделникот „Република“, 1.08.2014)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.