Анастас Лозанчев: Дилемите поврзани со Илинденското востание

Ме­ѓу­тоа, да не се до­бие по­гре­шен впе­ча­ток, ова пра­ша­ње не е про­дукт на ма­ке­дон­ска­та исто­ри­о­гра­фи­ја, ту­ку про­из­лег­ло од глав­ни­те про­та­го­ни­сти – ма­ке­дон­ски­те ре­во­лу­ци­о­не­ри. Ме­ѓу нив не­ма­ло ди­ле­ма да­ли тре­ба­ло да се кре­не во­ста­ние, тоа е јас­но. Впро­чем, са­ми­от раз­вој на ма­ке­дон­ско­то ре­во­лу­ци­о­нер­но дви­же­ње го на­ла­га­ло тоа, и во не­го­ва­та су­шти­на би­ло из­во­ју­ва­ње по­ли­тич­ка авто­но­ми­ја пре­ку ре­во­лу­ци­о­нер­на бор­ба, се раз­би­ра ко­га за тоа ќе би­ле по­год­ни ус­ло­ви­те. По­ра­ди тоа, не­сог­ла­су­ва­ња­та би­ле ток­му око­лу мо­мен­тот ко­га тре­ба­ло тоа да се слу­чи, да­ли би­ле по­год­ни до­маш­ни­те и ме­ѓу­на­род­ни­те ус­ло­ви за кре­ва­ње во­ста­ние. Сом­не­жи­те кај дел од ма­ке­дон­ски­те ре­во­лу­ци­о­не­ри за ви­стин­ско­то вре­ме на кре­ва­ње­то на во­ста­ни­е­то би­ле при­сут­ни уште пред не­го­во­то об­ја­ву­ва­ње, на при­мер за вре­ме на Со­фи­ско­то со­ве­ту­ва­ње од ја­ну­а­ри 1903 го­ди­на или, пак, на Сми­лев­ски­от кон­грес (мај 1903), по­на­та­му за вре­ме на са­ми­от тек на Илин­ден­ско­то во­ста­ние, но најм­но­гу ова пра­ша­ње би­ло по­ста­ву­ва­но по тра­гич­ни­от крај на Илин­ден. За ова пра­ша­ње се ди­ску­ти­ра­ло на окруж­ни­те кон­гре­си на Ма­ке­дон­ска­та ре­во­лу­ци­о­нер­на ор­га­ни­за­ци­ја (МРО) по во­ста­ни­е­то, ка­ко и на Рил­ски­от кон­грес, кој се одр­жал во октом­ври 1905 го­ди­на. Во таа на­со­ка, Хри­сто Сил­ја­нов кон­ста­ти­рал де­ка „го­ле­ми­те пра­ша­ња што ги на­ло­жи во­ста­ни­е­то, не се разг­ле­ду­ваа са­мо ин­ци­дент­но“. Впро­чем ова пра­ша­ње би­ло од жи­вот­на важ­ност за на­та­мош­ни­от раз­вој на ре­во­лу­ци­о­нер­но­то дви­же­ње.

Анастас и Параскева Лозанчеви со семејството во Битола

Во се­кој слу­чај, ако трг­не­ме од де­ви­за­та „кој ра­бо­ти, има пра­во и да згре­ши“, по­ткре­пе­но со фа­кти­те де­ка „окол­но­сти­те го на­ла­га­ле те­кот на исто­ри­ски­те про­це­си и на­ста­ни“, то­гаш мо­же­ме да дој­де­ме до лес­но оправ­ду­ва­ње на оние кои ги за­ста­пу­ва­ле те­зи­те за ви­стин­ски­от мо­мент за кре­ва­ње на во­ста­ни­е­то. Но, од дру­га стра­на, ре­ал­на­та си­ту­а­ци­ја во ос­ман­ли­ска Ма­ке­до­ни­ја во пер­и­о­дот на Илин­ден­ско­то во­ста­ние ука­жу­ва де­ка ни­ту вна­треш­ни­те, а ни­ту над­во­реш­ни­те окол­но­сти не би­ле по­вол­ни за еден та­ков по­тфат. Сом­не­жи­те и ди­ле­ми­те што по­сто­е­ле кај дел од ма­ке­дон­ски­те ре­во­лу­ци­о­не­ри од ед­но пред­вре­ме­но во­ста­ние, са­мо се по­твр­ди­ле по не­го­ви­от тра­ги­чен крај. Во тој кон­текст, об­јас­ну­вај­ќи што би­ло на­пра­ве­но, а што не, во од­нос на ре­во­лу­ци­о­нер­но­то де­ло, Ди­мо Ха­џи Ди­мов во еден свој текст од сеп­тем­ври 1904 го­ди­на ќе зак­лу­чи: „но си­те приз­на­ва­ме де­ка мно­гу мал­ку е на­пра­ве­но за умс­тве­но­то по­ди­га­ње и за по­ли­тич­ко­то осоз­на­ва­ње на на­се­ле­ни­е­то до та­ков сте­пен што мо­же да си ги от­сто­ју­ва пра­ва­та пред се­кое ту­ѓо по­се­га­ње. Дви­же­ње­то во 1903 го­ди­на ни ја да­де таа ска­па по­у­ка, ко­ја ги убе­ди мно­гу­ми­на од дру­га­ри­те кои сто­јат во пр­ви­те ре­до­ви на Ор­га­ни­за­ци­ја­та, де­ка пог­ле­ди­те и си­ли­те тре­ба да ги на­со­чи­ме та­ка за да ја по­диг­не­ме Ор­га­ни­за­ци­ја­та во ква­ли­та­ти­вен од­нос; ус­пе­хот по­стиг­нат до­се­га во тој пог­лед е тол­ку да­ле­ку од са­ка­ни­от што не мо­же чо­век да не гле­да со та­га, ка­ко во­ста­ни­ци што пре­жи­ве­а­ле по не­кол­ку би­тки, поч­ну­ва­ат од­но­во да ги под­не­су­ва­ат са­мо­во­ли­ја­та на вла­ста ка­ко и по­ра­но, а не­кои од нив ду­ри за лич­на пол­за и без­бед­ност ста­ну­ва­ат пре­дав­ни­ци“. Мо­же­би ова е ед­на од при­чи­ни­те, ако не и глав­на, во не­ус­пе­хот на во­ста­ни­е­то. По­крај оста­на­ти­те не­дос­лед­но­сти, ка­ко не­ма­ње­то до­вол­но оруж­је и му­ни­ци­ја, се по­ка­жа­ло де­ка мо­рал­на­та под­го­тве­ност на ма­ке­дон­ско­то на­се­ле­ние не би­ло на ви­стин­ско­то ни­во да се но­си со еден та­ков по­тфат. Ток­му кон тоа би­ло на­со­че­но и де­ло­то на Го­це Дел­чев, да ја раз­вие све­ста кај ма­ке­дон­ски­от чо­век за сло­бо­дар­ски­те вред­но­сти и да го ос­ло­бо­ди од умс­тве­на­та по­кор­ност на роп­ски­от жи­вот, а не да оче­ку­ва не­кој од­над­вор да се из­бо­ри за не­го­ва­та „сло­бо­да“. Во таа на­со­ка дејс­тву­вал и Ја­не Сан­дан­ски, кој во сво­и­те спо­ме­ни истак­нал: „Из­ве­шта­јот за во­ста­ни­е­то мо­рал­но нè уби, дру­го мис­лев­ме за Ор­га­ни­за­ци­ја­та, дру­го аги­ти­рав­ме, а со­се­ма дру­го из­ле­зе. Не­мав ве­ќе ни­ту ли­це ни­ту ср­це да аги­ти­рам ка­ко по­на­пред. Оста­вив на чет­ни­ци­те да аги­ти­ра­ат. Про­сто пла­чев­ме“. И за­тоа, по­втор­но, Д. Ха­џи Ди­мов ќе зак­лу­чи: „Сло­бо­ден е са­мо оној на­род, кој­што сам си ја из­бо­ру­ва сло­бо­да­та, и кај ко­го пос­лед­на­та ста­ну­ва тра­ди­ци­ја и се пре­да­ва од по­ко­ле­ние на по­ко­ле­ние“. За­тоа глав­на за­да­ча на МРО, спо­ред Ха­џи Ди­мов, би­ла са­ма да го под­го­тви на­се­ле­ни­е­то, „не са­мо да ги из­во­ју­ва сво­и­те пра­ва, ту­ку да ги чу­ва и да се ко­ри­сти со нив, те­шко­ти­ја­та тре­ба да ја сов­ла­да­ме, и да оди­ме, ма­кар и по­по­ле­ка, но си­гур­но, кон по­ли­тич­ко­то осве­сту­ва­ње, кое ќе до­не­се ви­стин­ско ур­ну­ва­ње на ти­ра­ни­ја­та“.

Анастас Лозанчев

Ка­ко и да е, без да рас­у­ду­ва­ме да­ли бил во пра­во или не, во про­дол­же­ние ќе ги прет­ста­ви­ме ар­гу­мен­ти­те „за“ кре­ва­ње на Илин­ден­ско­то во­ста­ние на Ана­стас Ло­зан­чев – дол­го­го­ди­шен член на Би­тол­ски­от окру­жен ко­ми­тет, учес­ник на Со­лун­ски­от кон­грес од ја­ну­а­ри 1903 го­ди­на и на Сми­лев­ски­от кон­грес од мај иста­та го­ди­на. За вре­ме на Илин­ден­ско­то во­ста­ние бил дел од Глав­ни­от штаб, за­ед­но со Да­ме Гру­ев и Бо­рис Са­ра­фов. Уло­га­та ко­ја имал Ло­зан­чев, ка­ко единс­твен прет­став­ник од Би­тол­ски­от ре­во­лу­ци­о­не­рен округ, на Со­лун­ски­от кон­грес од ја­ну­а­ри 1903 го­ди­на, на кој би­ла до­не­се­на од­лу­ка­та за кре­ва­ње во­ста­ние, бил до­во­лен мо­тив дел од ма­ке­дон­ски­те ре­во­лу­ци­о­не­ри по­доц­на да го об­ви­нат за не­го­ви­от став „за“ во­ста­ние. Име­но, тој во са­ми­от округ не по­вел ни­ка­ква ди­ску­си­ја или со­ве­ту­ва­ње во од­нос на во­ста­ни­е­то. Чув­ству­вај­ќи ја по­тре­ба­та и долж­но­ста пред исто­ри­ја­та, Ло­зан­чев во сво­и­те спо­ме­ни из­нел 18 при­чи­ни зо­што на Со­лун­ски­от кон­грес бил „за“ во­ста­ние. Ние во про­дол­же­ние ќе ги прет­ста­ви­ме си­те:

1. Ед­на од нај­важ­ни­те при­чи­ни бе­ше до­а­ѓа­ње­то на пол­ков­ник Јан­ков. Спре­чу­ва­ње­то на на­ро­дот да се прик­лу­чи кон не­го зна­че­ше де­ка тре­ба да нај­а­ви­ме де­ка ќе во­ста­не­ме во 1903.
2. За­бр­за­на­та под­го­то­вка не­ма­ше цел да го од­ло­жу­ва­ње дејс­тву­ва­ње­то за мно­гу го­ди­ни, ту­ку обрат­но, тоа да се на­пра­ви во нај­ско­ро вре­ме.
3. Ма­сов­но­то до­а­ѓа­ње на пе­чал­ба­ри­те од се­ка­де, најм­но­гу од Ца­ри­град.
4. Про­тив по­дол­го­трај­но од­ла­га­ње на во­ста­ни­е­то најм­но­гу беа ко­стур­ча­ни и ле­рин­ча­ни, а оваа жел­ба не им бе­ше ту­ѓа и на ре­сен­ча­ни, на де­мир­хи­сар­ци и на ки­чев­ци. Ко­стур­ча­ни и ле­рин­ча­ни ду­ри нè зап­ла­шу­ваа де­ка са­ми­те ќе дејс­тву­ва­ат. Уште пред до­а­ѓа­ње­то на Ѓор­ѓи Су­га­рев, го­во­рев­ме де­ка е вре­ме да се дејс­тву­ва.
5. Стра­вот од од­зе­ма­ње­то на оруж­је­то од стра­на на Тур­ци­те, ка­ко што се слу­чи во Ле­рин­ско. Аске­рот за не­кол­ку де­на со­бра 600 пу­шки.
6. Тур­ци­те ги доз­наа си­те на­ши тај­ни пла­но­ви.
7. Зго­ле­му­ва­ње­то на че­ти­те, по­ра­ди што фа­ктич­ки бев­ме во во­ста­ние, иа­ко не бе­ше прог­ла­се­но.
8. Мо­рал­ни­те па­до­ви.
9. По­сто­ја­на на­прег­на­тост го при­ну­ду­ва­ше на­ро­дот да ја оста­ви сопс­тве­на­та ра­бо­та.
10. Оси­ро­ма­шу­ва­ње­то не му да­ва­ше мож­ност на на­ро­дот да про­дол­жи со изд­во­ју­ва­ње средс­тва за оруж­је, а са­ми­от не­ма­ше од ка­де да го на­ба­ви.
11. Во на­сто­ју­ва­ње­то да не се зго­ле­му­ва­ат че­ти­те, на­ре­див­ме да се из­бег­ну­ва­ат кон­та­кти со аске­рот, а тоа вли­ја­е­ше де­мо­ра­ли­зи­рач­ки. Од тие при­чи­ни и јав­ни­те шпи­о­ни не ги ли­кви­ди­рав­ме.
12. Од по­да­то­ци­те со кои рас­по­ла­гав­ме за под­го­то­вка на око­ли­и­те, про­це­нив де­ка таа е до­вол­на за на­ши­от крај.
13. Охра­бру­вач­ки за ме­не беа и по­да­то­ци­те за под­го­тве­но­ста на дру­ги­те окру­зи. Но, по во­ста­ни­е­то се доз­на де­ка тие би­ле лаж­ни.
14. Ни­ко­гаш не се за­ла­жу­вав­ме де­ка са­мо со на­ши си­ли ќе ја по­бе­ди­ме цар­ска­та им­пе­ри­ја. Ние са­кав­ме да пре­диз­ви­ка­ме за­ме­шу­ва­ње на стран­ски др­жа­ви.
15. Се чув­ству­ва­ше го­ле­мо по­пу­шта­ње на дис­цип­ли­на­та ме­ѓу ра­ко­вод­ни­те си­ли.
16. Ра­ко­вод­ни­те си­ли беа зна­чи­тел­но на­ма­ле­ни – мно­гу­ми­на беа уби­е­ни, за­тво­ре­ни.
17. Вој­во­ди­те беа из­мо­ре­ни.

Цен­трал­ни­от ко­ми­тет ве­ти де­ка ќе ни да­де нај­мал­ку 400 ду­ши за на­чал­ни­ци и че­ти, 30 офи­це­ри од род­ни­от на еден од ра­ко­во­ди­те­ли­те на ко­ми­те­тот, мно­гу пу­шки, мно­гу ма­те­ри­јал. Без та­ква по­мош не­за­мис­ли­во е да се на­пра­ви не­што по­ве­ќе, по­себ­но во на­ши­от крај.

Анастас Лозанчев во Охрид, 1943 година

На крај, Ло­зан­чев кон­ста­ти­рал: „Тре­ба ов­де да приз­на­ам де­ка ако зна­ев оти дру­ги­те окру­зи не­ма­ше да во­ста­нат и де­ка тол­ку ма­ла ќе би­де по­мо­шта што ја до­бив­ме од на­чалс­тво­то во во­е­ни ре­зер­ви и ма­те­ри­ја­ли, то­гаш мно­гу ќе раз­мис­лев пред да ја да­дам мо­ја­та сог­лас­ност за во­ста­ние, иа­ко го зна­ев рас­по­ло­же­ни­е­то на по­ве­ќе­то око­лии во Би­тол­ско. Име­но, ре­ши­тел­но беа за во­ста­ние“.

(Пишува: Д-р Димитар Љоровски-Вамваковски
Текст објавен во 98. број на неделникот „Република“, 18.07.2014)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.