Крајот на 18 и почетокот на 19 век бил период на драматични трансформации и модернизација во повеќе сегменти од општественото, економското и од политичкото живеење во Европа. Несомнено, суштинско значење во појавата на нациите на Балкански Полуостров – некаде порано, некаде подоцна – било влијанието од Западна Европа. Духот на слободата извирал од Француската револуција, чиишто универзални визии биле доживувани како средство за ослободување од различните потиснувања и доминации во најразлични сегменти на секојдневниот живот на поединецот. Овој период претставувал време на интензивно испреплетување меѓу западните и модерни идеи на национализмот од една страна, и локалниот менталитет од друга страна, негувани од православието и од османлискиот милетски систем. Поради тоа, најчесто се тврди дека грчката нација-држава била производ на „историскиот компромис меѓу традиционалните вредности и увозот на западната модерност“. (John S. Koliopoulos, Thanos M. Veremis: 2002, 4)
Од тие причини постојат голем број модерни теории, кои ја дефинираат нацијата, одредени критериуми се универзални, но, сепак, постојат белези и специфичности што се карактеристични само кај една или кај мал број нации во нивното создавање и развоен пат. Во 60-тите години на минатиот век со развојот на антропологијата во многу работи биле променети мисловните граници за поимањето на општествените феномени, познати како нации и национализам. Така, на пример, Ерик Хобсбаум нацијата ја дефинира како „заедница на граѓани на една држава што живеат под ист режим или влада и имаат заеднички интереси; колективот на населението на една територија со заеднички традиции, аспирации и интереси, и потчинети на централната власт, која е одговорна за одржување на единството на групата; народот на една држава, вклучително владејачката сили“. (Ерик Хобсбаум: 1993, 23)
Од друга страна, националниот идентитет е комплексна материја, повеќедимензионална, најчесто базирана на чувството, т.е. свеста, за делење на ист јазик, вера, географија, историја, потекло, култура или обичаи со другите членови. Според Ентони Смит националниот идентитет е повеќедимензионален, т.е. тој никогаш не може да биде сведен само на еден од споменатите елементи. (Antoni D. Smit: 1998, 29-30)
За најголем дел од денешните припадници на грчката нација да се биде Грк се подразбира да се зборува грчкиот јазик, да се биде член на православната црква и да се живее на територии што биле населени од грчките предци. Ваквиот став, според историчарот Питер Мекриџ (Peter Mackridge), се темели на тврдењето, според кое „Грците сметаат дека нивната Црква ги поврзува со Византиската Империја, додека нивниот јазик е врската со класична Грција, но и Византија“. (Peter Mackridge: 2009, 9)
Нацијата, во суштина, претставува еден жив организам, подложна на промените на историското време, на процесите и на настаните. Оттука, ваквите карактеристики, пред сè нејзиното трансформирање низ историјата, не ја одминале ниту грчката нација. Сепак, како во минатото, така и во денешницата, во науката постојат голем број неодоговорени, неразјаснети или делумно одговорени прашања поврзани со грчкиот национален идентитет и развојот на грчката нација. Во тој контекст се и следните примери: Кои биле Грците? Дали тие биле Хелени, Ромеи или Грци? Кои се грчките територии? Дали само „религијата“ е таа што го определува приемот во грчката нација? Дали биле или требало да бидат вклучени во грчката нација само тие луѓе, чијшто мајчин јазик бил грчкиот или, пак, и сите тие негркојазични православни христијани, кои бил дел од османлискиот рум-милет? Според грчките историчари Колиопулос и Веремис (Koliopoulos & Veremis), ваквите и сличните на овие прашања ретко бил прашувани, но и кога биле прашани останувале без одговор. Како и да е, денес постои голем број историска граѓа, која помага некои од овие прашања делумно или целосно да бидат разјаснети.
Според П. Мекриџ, грчкиот национализам поминал низ две преклопени фази. Првиот или ослободителниот, датира пред формирањето на грчката нација-држава, додека државниот, т.е. вториот, почнал по формирањето на државата. Ослободителниот национализам подоцна, по формирањето на вториот, продолжил во форма на иредентизам, со или без учество на државните институции, каков што бил случајот со напорите да бидат „ослободени“ Крит и Македонија во 19 век. (Ibid, 15. Мекриџ, исто така, додава дека ослободителниот национализам по дефиниција е динамичен, додека државниот се карактеризира со статичност.)
Токму во таа насока, во аргументирање на претензиите кон македонската територија и население, грчкиот национализам, користејќи го националниот мит, во 19 век конструирал една нова слика за Македонија: слика што требало да ја претстави Македонија како неделив дел на грчката нација преку користење на селективни аргументи и докази.
Оправданоста на претензиите кон територијата на Македонија бил полесниот дел. Грците во однос на другите балкански претенденти биле првите што ги дефинирале овие територии како свои национални, користејќи ги т.н. „историски права на Македонија“, претставувајќи ја територијата на античка Македонија како дел од грчката национална територија. Во 19 и почетокот на 20 век единствено за образованите Грци, Македонија била „историски грчка земја“, за која имале одредени историски познавања, додека за најголем дел од грчката популација сè уште била во најголем степен непозната. Во секој случај, потешката задача на грчкиот национализам бил аргументираното докажување дека доминантен етникум во Македонија била грчкиот. Сепак, фактите на терен покажувале дека словенското христијанско население – како што во тој период најчесто биле нарекувано или, пак, така самите се именувале – биле најбројната популација во Македонија, кое од втората половина на 19 почнало постепено да формира сопствен македонски идентитет, различен од грчкиот, бугарскиот или српскиот. Грчката национална политика македонското православно население до 1870 година го именувало најчесто како „Бугари“ или „Словени“ – без некакво етничко значење на овие термини – нивни христијански браќа, кои „се разбира“, врз основа на религиозната определба биле сметани како „Грци“.
Но, работите постепено започнале да се движат во негативен правец за грчкиот национализам. Во прв момент грчката надворешна политика не гледала голема опасност на појавата на македонскиот интелектуален – преродбенички – кадар, како и кон црковно-училишните општини и нивното најпрвин сè понагласено истакнување на словенската посебност на најголем дел од населението на овие простори. Но, со појавата на бугарскиот национализам преку формирањето на Егзархијата (1870), а потоа и со создавањето на Кнежевството Бугарија (1878), и презентирањето на бугарските аспирации кон населението и територијата на Македонија, двете национални идеологии влегле во директна конфронтација, а со тоа дошло и до драстична промена на грчката политика кон македонското прашање. Религијата (до одреден степен) и јазикот како главни аргументи за грчкиот национален идентитет на словенското население во Македонија веќе не биле пресудни фактори. Иако православието, во лицето на Цариградската патријаршија и понатаму се користело во докажувањето на грчкиот карактер на Македонија, но и негово ангажирање во судирот со бугарската Егзархија.
Потеклото и свеста станале пресуден фактор за „докажување“ на грчкото потекло на македонското население, кои заедно со православието озвозможиле да се минимизира улогата на јазикот. Официјална Атина тврдела дека оние кои останале под јурисдикција на Патријаршијата биле вистински „Грци“, ако не по јазик, тогаш според нивното потекло и национално чувство. Во таа насока, националистичка елита и националните институции во Атина создале посебна историска конструкција, која требало да „докаже“ дека македонското население било грчко по потекло. Оваа „приказна“ најчесто била користена за пропаганда меѓу самото население во Македонија, а најдобро се забележува токму во грчката „Македонска борба“. Имено, „се тврдело“ дека Македонците биле Грци уште од времето на антиката, но со доаѓањето на Словените на Балканот тие биле словенизрани и дека „крајно време“ било тие повторно да бидат грцизирани. Па, така, доаѓа и до промена на самото нивно именување, а во корист на горепоставената конструкција, односно Македонците почнале да бидат нарекувани како „словенизирани Грци“ или, пак, „Славофони Грци“.
Вака подготвената идеолошка основа на грчкиот национализам ќе игра значајна улога во „докажувањето“ на грчкиот карактер на Македонија. Создадениот национален мит ќе биде од голема помош и се користел паралелно со другите пропагандни дејности, особено вооружената, во текот на грчката „Македонска борба“. Крајната цел требало да биде во согласност со грчката надворешна политика – Мегали идеја -, т.е. присоединување на Македонија во рамките на Кралството Грција и приклучување на поголемиот дел од македонското православно население во грчката нација-држава.
(Пишува: Д-р Димитар Љоровски-Вамваковски
Текст објавен во 82. број на неделникот „Република“, 28.03.2014)
Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.
