И сината роза е ГМО

Про­це­не­то е де­ка се­ко­ја го­ди­на по­ве­ќе од 40 ми­ли­о­ни то­ни пчен­ка ни­ко­гаш не стиг­ну­ва­ат на па­за­рот по­ра­ди оште­те­ност од ин­се­кти, што е ед­на­кво на це­ло­то про­из­водс­тво на пчен­ка во Бра­зил. Изра­зе­но во до­ла­ри, са­мо во Се­вер­на Аме­ри­ка ште­та­та из­не­су­ва по­ве­ќе од ед­на ми­ли­јар­да го­диш­но.

Со го­ле­ми­те кли­мат­ски про­ме­ни, ге­нет­ско­то ин­же­нерс­тво се на­мет­ну­ва ка­ко до­бар из­бор за бр­зо соз­да­ва­ње от­пор­ни рас­те­ни­ја. Со вкр­сту­ва­ње, овој про­цес трае дол­го, од 40 до 70 го­ди­ни. Се­пак, чо­веш­тво­то со го­ле­ма ре­зер­ва тре­ба да ја при­фа­ќа ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­на­та хра­на по­ра­ди ри­зи­ци­те по здрав­је­то и врз жи­вот­на­та сре­ди­на.

Од Аген­ци­ја­та за хра­на ве­лат де­ка за­кон­ско­то ре­ше­ние што се од­не­су­ва до ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­на­та хра­на и до хра­на за жи­вот­ни во Ма­ке­до­ни­ја е до­не­се­но уште во 2008 го­ди­на, а се­га се са­мо вмет­на­ти стан­дар­ди­те во Пра­вил­ни­кот, од­нос­но се усог­ла­се­ни со европ­ски­те. За­ко­нот ве­ли де­ка до­кол­ку не­кој про­из­вод со­др­жи ГМО по­ве­ќе од 0,9 про­цен­ти од вкуп­на­та ма­са, би тре­ба­ло да се со­од­вет­но дек­ла­ри­ра­ни.

-Аген­ци­ја­та е таа што до­кол­ку не­кој са­ка да вне­се хра­на за жи­вот­ни или про­из­вод што би се на­шол во про­мет, тре­ба да да­де одо­бре­ние. До се­га та­ква доз­во­ла не сме из­да­ле, ни­ту, пак, не­кој по­ба­рал. Од­нос­но, во кон­текст на од­го­во­рот, до се­га се­та хра­на е „ГМО- ФРИ“, од­нос­но не е ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­на – ве­ли ди­ре­кто­рот на Аген­ци­ја­та за хра­на, Де­јан Рун­тев­ски.

Са­мо­то ва­де­ње на си­те доз­во­ли за вне­су­ва­ње на ГМ хра­на или про­из­вод, спо­ред пра­вил­ни­кот, би би­ло дол­го­трај­на и ска­па по­стап­ка. Мо­же­би тоа е при­чи­на­та што ни­кој до­се­га и не по­ба­рал. А, се­ка­ко, тоа е при­чи­на­та и зо­што сѐ уште не­ма мо­стри од ГМ хра­на во Аген­ци­ја­та. На Фа­кул­те­тот за зем­јо­дел­ски на­у­ки и за хра­на во Скоп­је има ла­бо­ра­то­ри­ја за про­вер­ка. Ги че­ка акре­ди­та­ци­и­те, но струч­но­ста на про­фе­сор­ски­от ка­дар е нес­пор­на.

И БЕЗ­КО­ФЕ­ИН­СКО КА­ФЕ Е ГМ ХРА­НА

– Ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­ни­те ор­га­низ­ми (ГМО) се ор­га­низ­ми во кои со ге­нет­ски ин­же­не­ринг е вне­сен ген од друг ор­га­ни­зам. Оваа тех­ни­ка овоз­мо­жу­ва пре­кро­ју­ва­ње на нас­лед­ни­от ге­нет­ски ма­те­ри­јал (ДНК) – об­јас­ну­ва проф. д-р Со­ња Ива­нов­ска од ка­те­дра­та за ге­не­ти­ка и за се­лек­ци­ја. Таа до­да­ва де­ка ве­ќе по­ло­ви­на век ин­тен­зив­но се ра­бо­ти со ге­нет­ски мо­ди­фи­ка­ции, а ко­мер­ци­јал­ни­от ефект е нај­за­ста­пен кај одре­де­ни ле­ко­ви и зем­јо­дел­ски кул­ту­ри.

– Го­лем број ска­пи ле­ко­ви се до­би­ва­ат од ре­тки рас­те­ни­ја. Ако ге­нот што го соз­да­ва ле­кот се пре­не­се во дру­ги рас­те­ни­ја, кои се по­рас­про­стра­не­ти, ле­кот ќе по­е­вти­ни. Од зем­јо­дел­ски­те кул­ту­ри во пос­лед­ни­ве 20 го­ди­ни нај­за­ста­пе­ни се пчен­ка­та, со­ја­та, мас­ло­дај­на­та реп­ка, па­му­кот и ше­ќер­на­та реп­ка. Нај­че­сто им е вне­сен ген за от­пор­ност кон хер­би­ци­ди или кон бо­ле­сти. Во од­нос на ква­ли­те­тот, во овој слу­чај не се  до­би­ва ни­што по­и­на­кво од ти­пич­но про­из­ве­де­на­та хра­на. Но, од са­ми­от по­че­ток ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­ни­те про­из­во­ди, осо­бе­но хра­на­та, ги сле­дат раз­лич­ни кон­тро­вер­зии за нив­ни­те до­бри и ло­ши стра­ни, осо­бе­но ако се има пред­вид де­ка тие ор­га­низ­ми ни­ко­гаш не би на­ста­на­ле по при­ро­ден пат – до­да­ва таа.

ГМ рас­те­ни­ја има на­се­ка­де око­лу нас, за не­кои, мо­же­би, и не сме би­ле свес­ни. На при­мер, ка­фе без ко­фе­ин, ту­тун без ни­ко­тин, рас­те­ни­ја што соз­да­ва­ат би­о­раз­град­ли­ва пла­сти­ка или, пак, цве­ќе со раз­лич­ни бои, кои во при­ро­да­та ги не­ма, ка­ко си­ни ро­зи или бав­но­ра­стеч­ка тре­ва, от­пор­на на га­зе­ње. Та­ка, ве­лат струч­ња­ци­те, јав­но­ста при­фа­ќа одре­де­ни ГМ про­из­во­ди. Ива­нов­ска сме­та де­ка ни­ко­гаш, на при­мер, на јав­но­ста не ѝ пре­че­ле два ГМ про­из­во­да: ин­су­ли­нот, прет­ход­но про­из­ве­ду­ван од зак­ла­ни сви­њи, и хор­мо­нот за рас­те­ње – со­ма­то­тро­пи­нот, до­би­ван од мо­зок на мр­тви лу­ѓе, кои од 80-ти­те го­ди­ни на ми­на­ти­от век се про­из­ве­ду­ва­ат со по­мош на ГМ ба­кте­рии.

„Смарт стакс” на „Мон­сан­то“

Нај­го­лем дел на се­ме­то за ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­ни ор­га­низ­ми во све­тот е во сопс­тве­ност на аме­ри­кан­ска­та кор­по­ра­ци­ја „Мон­сан­то“. На­ја­кту­ел­на е ве­ста за ри­зич­на­та ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­на пчен­ка „смарт стакс“ на „Мон­сан­то“, чи­е­што одг­ле­ду­ва­ње ЕУ ќе го одо­бри кон кра­јот на октом­ври. Кри­ти­ча­ри­те на ГМО го кри­ти­ку­ва­ат европ­ски­от авто­ри­тет за без­бед­но­ста на хра­на­та по­ра­ди се­ри­оз­ни про­пу­сти во си­гур­но­ста на таа сор­та. Ве­лат де­ка ек­стрем­но кон­тро­верз­на­та од­лу­ка за одг­ле­ду­ва­ње ва­ква пчен­ка по­ка­жу­ва де­ка Европ­ска­та ко­ми­си­ја сво­ја­та од­лу­ка ја до­не­ла под еко­ном­ски­от при­ти­сок, а не врз ос­но­ва на на­уч­ни­те истра­жу­ва­ња.

Ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­на­та хра­на е за­бра­не­та во око­лу 27 др­жа­ви, а во 50 се ба­ра хра­на­та да би­де обе­ле­жа­на. САД не при­па­ѓа­ат во ни­ед­на ка­те­го­ри­ја. Се­пак, под при­ти­сок на јав­но­ста дел од ме­ѓу­на­род­ни­те син­џи­ри на про­дав­ни­ци за хра­на из­бег­ну­ва­ат да ну­дат или рек­ла­ми­ра­ат хра­на со ГМО, од страв да не ги за­гу­бат по­тро­шу­ва­чи­те.

До­се­га нај­сил­ни­от ар­гу­мент на про­тив­ни­ци­те на ГМО бе­ше ко­ри­сте­ње­то на ми­кро­ор­га­низ­ми за нив­но до­би­ва­ње. Мно­гу че­сто ге­нот што се вне­су­ва во кул­ту­ра­та се зе­ма од ба­кте­ри­ја, или при мо­ди­фи­ка­ци­ја­та се ко­ри­стат ге­ни од ба­кте­рии за от­пор­ност на ан­ти­би­о­ти­ци и тие оста­ну­ва­ат со­ста­вен дел од нас­лед­ни­от ма­те­ри­јал на соз­да­де­ни­те ГМО. Јав­но­ста бе­ше за­гри­же­на де­ка со кон­су­ми­ра­ње на ва­ква хра­на кај лу­ѓе­то ќе се ја­ви от­пор­ност на тие ан­ти­би­о­ти­ци. За­тоа ком­па­ни­и­те поч­наа да соз­да­ва­ат ГМО без та­кви ге­ни.

-Јав­но­ста е, исто та­ка, за­гри­же­на по­ра­ди мож­но­ста не­кои од про­ду­кти­те на но­вов­не­се­ни­те ге­ни да пре­диз­ви­ку­ва­ат алер­гии, што со мно­гу­број­ни екс­пе­ри­мен­ти до де­нес не е до­ка­жа­но -об­јас­ну­ва Ива­нов­ска.

До­ка­жа­но или не, дел од на­се­ле­ни­е­то поч­на да из­бег­ну­ва хра­на што мо­же да со­др­жи ГМО. На при­мер, сла­тки­те, ка­де што нај­че­сто има со­ја или со­и­но мле­ко. Ме­ѓу нив е и Ана Поп-Хри­сто­ва, ко­ја го пра­кти­ку­ва тоа иа­ко е свес­на де­ка на­у­ка­та сѐ уште не­ма до­ка­зи за штет­но­ста на ГМО.

– Во ме­ѓу­вре­ме, до­де­ка се истра­жу­ва, ре­шив кол­ку што мо­жам да из­бег­ну­вам хра­на со ГМО. Мно­гу пов­ни­ма­тел­но од прет­ход­но ги чи­там дек­ла­ра­ци­и­те. Пре­ста­нав да ку­пу­вам со­ја, би­деј­ќи 90 про­цен­ти од про­из­водс­тво­то на со­ја во све­тот е од ГМО. Не ку­пу­вам про­из­во­ди што со­др­жат со­и­но браш­но, со­ја ле­ци­тин, а пос­лед­на­ва со­стој­ка ја има во си­те сла­тки, кекс, чо­ко­ла­да. Се­га за­ме­на за бла­го ни е, на при­мер, до­ма­шен џем од не­пр­ска­ни мо­дри сли­ви. Јас ка­ко по­тро­шу­вач имам пра­во да из­би­рам ка­ко ќе се хра­нам, но имам пра­во и да знам да­ли про­из­во­ди­те­лот на­вел точ­ни по­да­то­ци на дек­ла­ра­ци­ја­та во од­нос на со­ста­вот на про­из­во­дот. За­тоа, сме­там де­ка во овој дел мо­ра да се во­ве­дат по­стро­ги кон­тро­ли – до­да­ва таа.

МА­КЕ­ДО­НИ­ЈА „ГМО-ФРИ“ ЗО­НА

Ва­ква рек­ла­ма, на при­мер, би би­ла до­бра ту­ри­стич­ка по­ну­да за свет­ска­та јав­ност, ко­ја е про­тив ГМО. Та­ка ќе ги по­ну­ди­ме вку­сот на до­ма­тот ја­бу­чар, грав­че-тав­че, би­е­но си­ре­ње, зел­ник под врш­ник, сме­та Але­ксан­дар Дим­ков­ски, но­ви­нар по про­фе­си­ја, а ма­ги­стер по ква­ли­тет и без­бед­ност на хра­на по обра­зо­ва­ние. Тој е еден од тие што го ар­ти­ку­ли­ра ста­вот на јав­но­ста про­тив ГМО.

– Стра­вот и не­до­вер­ба­та кај лу­ѓе­то е ре­зул­тат на нез­на­е­ње­то на ефе­кти­те од таа хра­на. На при­мер, се те­ме­ли на не­о­дам­неш­ни­от проб­лем со аф­ла­то­кси­ни­те во мле­ко­то. Се по­твр­ди де­ка отро­ви­те во спа­ку­ва­но­то мле­ко при­стиг­на­ле ток­му пре­ку ис­хра­на­та, од­нос­но од влаж­на мув­ло­са­на сточ­на хра­на – об­јас­ну­ва тој.

Дим­ков­ски ги наг­ла­су­ва проб­ле­мот со кон­тро­ла­та, не би мо­же­ло се­кој про­из­вод да се про­ве­ру­ва по­е­ди­неч­но.

– Про­це­не­то е де­ка со вне­су­ва­ње на ГМО мо­же да се на­ру­ши чо­веч­ка­та ДНК. Мо­же да пре­диз­ви­ка ту­мо­ри, кан­це­ри, алер­гии, сте­рил­ност и ред дру­ги про­ме­ни во ор­га­низ­мот. Не­кон­тро­ли­ра­но­то рас­е­ју­ва­ње на ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­ни­от ма­те­ри­јал мо­же да ги уни­шти кон­вен­ци­о­нал­ни­те зем­јо­дел­ски кул­ту­ри. Би­деј­ќи тоа се ге­нет­ски про­ме­ни, евен­ту­ал­ни­те пос­ле­ди­ци врз лу­ѓе­то не­ма да се по­чув­ству­ва­ат вед­наш, ту­ку би се пре­не­ле на след­ни­те ге­не­ра­ции – до­да­ва Дим­ков­ски.

За­тоа сме­та де­ка, за­се­га, нај­до­бра за­шти­та е во­оп­што да не се ко­ри­сти ГМО.

ИСКУС­ТВА И СТА­ТИ­СТИ­КИ

Про­тив­ни­ци­те со сом­неж ги при­ма­ат на­уч­ни­те не­ги­ра­ња за ефе­кти­те на ГМО, а во нив ги пре­поз­на­ва­ат го­ле­ми­те ме­ѓу­на­род­ни кор­по­ра­ции, кои пре­ку сво­ја­та фи­нан­си­ска моќ вли­ја­ат врз до­не­су­ва­ње­то стан­дар­ди, а при­тоа за­не­ма­ру­вај­ќи ги жи­во­тот и ид­ни­на­та. Од дру­га­та стра­на се на­уч­ни­ци­те, кои ве­лат де­ка со ва­кви­от при­стап, со мо­ди­фи­ку­ва­ње на ге­ни­те, хра­на­та ста­ну­ва по­из­држ­ли­ва, „поз­дра­ва“, што е не­оп­ход­но за да се пре­хра­ни свет­ска­та по­пу­ла­ци­ја, чи­е­што на­рас­ну­ва­ње ги над­ми­ну­ва при­род­ни­те мож­но­сти за про­из­водс­тво на хра­на.

„Пре­не­су­ва­ње­то“ на ге­ни­те од ГМО на обич­ни­те кул­ту­ри е ед­на од опас­но­сти­те по­ра­ди ко­ја се про­ти­ват здру­же­ни­ја­та за за­шти­та на жи­вот­на­та сре­ди­на. На при­мер, по­ле­нот од ГМО пчен­ка мо­же да пре­ми­не на со­сед­но­то по­ле со обич­на пчен­ка, да ја опра­ши и ге­нет­ска­та мо­ди­фи­ка­ци­ја да се пре­не­се на неј­зи­но­то по­томс­тво. Овој проб­лем во зем­ји­те-про­из­во­ди­те­ли обич­но е ре­гу­ли­ран со стро­ги про­пи­си за од­да­ле­че­ност на по­се­ви­те.

Вкуп­ни­от про­цес око­лу ГМО, од нив­но­то соз­да­ва­ње, те­сти­ра­ње, одг­ле­ду­ва­ње, ма­ни­пу­ла­ци­ја, тр­го­ви­ја и про­даж­ба е ре­гу­ли­ран со стро­ги за­кон­ски про­пи­си, кои се во си­ла во мно­гу зем­ји. Про­из­во­ди­те тре­ба да би­дат оз­на­че­ни ка­ко ГМО со што по­тро­шу­ва­чи­те мо­жат да из­бе­рат да­ли ќе ги ко­ри­стат. Во РМ се­то ова е ре­гу­ли­ра­но со За­ко­нот за ГМО.

Од дру­га стра­на, во одре­де­ни зем­ји ка­де што е за­бра­не­то одг­ле­ду­ва­ње на ге­нет­ски мо­ди­фи­ку­ва­ни кул­ту­ри за хра­на, тие мо­же да се одг­ле­ду­ва­ат за до­би­точ­на хра­на.

До де­нес ге­нет­ски мо­ди­фи­ка­ции се вр­ше­ни врз 57 зем­јо­дел­ски кул­ту­ри од кои во ЕУ се авто­ри­зи­ра­ни са­мо шест: пчен­ка, со­ја, па­мук, мас­ло­дај­на реп­ка, ше­ќер­на реп­ка и ком­пир. Дру­ги­те се во фа­за на приз­на­ва­ње, до­де­ка по­сто­јат и та­кви за кои не се пла­ни­ра да би­дат одо­бре­ни во бли­ска ид­ни­на. Во Евро­па мер­ки­те на вни­ма­тел­ност се на нај­ви­со­ко ни­во и за­тоа е мно­гу те­шко да се до­бие одо­бру­ва­ње за не­ко­ја ге­нет­ска мо­ди­фи­ка­ци­ја на зем­јо­дел­ска кул­ту­ра. Нај­го­лем дел од овие кул­ту­ри се одг­ле­ду­ва­ат во САД, Ка­на­да, Ар­ген­ти­на, Ки­на итн.

Пишува: Наум Стоилковски

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.