Ро­берт Кинг, во­ен фо­то­ре­пор­тер: Све­тот гле­да­ше и мол­че­ше во Бос­на, се­га исто­то го пра­ви во Си­ри­ја

Не­за­вис­ни­от аме­ри­кан­ски фо­то­ре­пор­тер Ро­берт Кинг, кој со фо­то­гра­фии и ви­део го за­бе­ле­жи нај­не­ста­бил­ни­от пер­и­од и вој­ни­те во Бос­на и Хер­це­го­ви­на, Ру­ан­да, Че­че­ни­ја, Ал­ба­ни­ја, Ко­со­во, Ру­си­ја, Авга­ни­стан, Ирак, во мо­мен­тов ја сле­ди вој­на­та во Си­ри­ја. Не­го­ви­те фо­то­гра­фии и ви­деа се об­ја­ву­ва­ни во ре­но­ми­ра­ни­те „Тајм“, „Гар­ди­јан“, „Си-Ен-Ен“… За не­го­ви­от жи­вот е сни­мен и до­ку­мен­та­рен филм „Фо­то­гра­фи­ра­ње­то на Ро­берт Кинг“. Свет­ска­та јав­ност го за­поз­на пре­ку фо­то­гра­фи­и­те од во­е­но Са­ра­е­во.

Гос­по­ди­не Кинг, ко­га дој­до­вте прв­пат во Бос­на и Хер­це­го­ви­на?

Кинг: Во Бос­на дој­дов во 1993 го­ди­на и та­му пре­сто­ју­вав до 1996 го­ди­на. Тоа бе­ше пр­ва­та вој­на што ја сле­дев во мо­ја­та ка­ри­е­ра. Во 1994 го­ди­на не по­ми­нав мно­гу вре­ме во Бос­на за­тоа што во тоа вре­ме бев во Афри­ка. Го сле­ден ге­но­ци­дот во Ру­ан­да. Во Бос­на при­стиг­нав со ави­он на Обе­ди­не­ти­те на­ции пре­ку Ита­ли­ја и Сплит. На крај дој­дов во оп­ко­ле­но­то Са­ра­е­во.

Ко­га збо­ру­ва­ме за си­те тие бру­тал­ни вој­ни, ка­де е Бос­на?

Кинг: Вој­на­та во БиХ е нај­ло­ша­та вој­на што сум ја по­ми­нал. Тоа бе­ше нај­о­пас­на­та вој­на за си­те нас, но­ви­на­ри­те, што бев­ме ту­ка. Тоа не бе­ше са­мо вој­на, тоа бе­ше вер­ски су­дир, по­не­ко­гаш и пле­мен­ски су­дир, ек­стре­мен су­дир, кој до­би ме­ѓу­на­ро­ден ка­ра­ктер. Тоа се пре­поз­на­ва­ше и по од­не­су­ва­ње­то на Ка­ра­џиќ. Тој зна­е­ше ка­ква вој­на ќе би­де таа.

Го за­поз­на­вте ли Ка­ра­џиќ?

Кинг: Не, за­тоа што дој­дов мно­гу доц­на, во 1993 го­ди­на. Во тоа вре­ме не по­сто­е­ше на­чин да стиг­нам до не­го.

Ова е Ва­ше пр­во до­а­ѓа­ње во БиХ по вој­на­та? Ка­кви се ва­ши­те чув­ства?

Кинг: Ова е мое пр­во до­а­ѓа­ње во БиХ отка­ко за­ми­нав во 1996 го­ди­на, а ова е мое пр­во ин­терв­ју што го да­вам за ме­ди­ум од по­ра­неш­на Ју­гос­ла­ви­ја. Пос­лед­но­то што ми оста­на од Са­ра­е­во се фо­то­гра­фи­и­те на кои Бош­ња­ци­те и Ср­би­те се уби­ваа и па­ѓаа мр­тви на зем­ја. Се се­ќа­вам на гро­би­шта­та што се ши­реа низ це­ла­та зем­ја. Се­га ко­га се вра­тив гле­дам ми­ли­он но­ви ли­ца, кои се 17 го­ди­ни по­ста­ри. Ше­тав сам. Гле­дав и са­кав да ги ви­дам мо­и­те ста­ри при­ја­те­ли. Бев до бол­ни­ца. Сѐ е тол­ку све­жо. Се се­ќа­вам на си­ту­а­ци­и­те ко­га но­сев­ме лу­ѓе в бол­ни­ца, та­му ме­теж, а вие има­те чо­век што ви уми­ра. Се­га ко­га ќе се вра­ти­те, ќе ви­ди­те кол­ку, всуш­ност, Бош­ња­ци­те и Ср­би­те би­ле бли­ску ед­ни до дру­ги во вој­на­та и кол­ку би­ла бли­ску гра­ни­ца­та ме­ѓу нив.

То­гаш Ви изг­ле­да­ше мно­гу да­ле­ку…

Кинг: По­не­ко­гаш мо­рав­ме со ча­со­ви да по­ми­ну­ва­ме не­кои ме­ста, а всуш­ност ста­ну­ва­ше збор за са­мо не­кол­ку ме­три. Тоа за ме­не е ин­те­рес­но. Се­га ко­га се вра­тив имам по­до­бар прег­лед на сѐ што се слу­чу­ва­ло то­гаш. Ни­ко­гаш прет­ход­но не мо­жев да го на­пра­вам тоа за­тоа што пред очи­те ми беа снај­пе­ри, тен­ко­ви, вој­нич­ки по­зи­ции и слич­но.

Што зна­е­вте за Ју­гос­ла­ви­ја пред вој­на­та?

Кинг: Ре­чи­си ни­што. Зна­ев не­кои ра­бо­ти по­вр­за­ни со Ти­то, но са­мо за не­го. Зна­ев де­ка Пр­ва­та свет­ска вој­на поч­на­ла во Са­ра­е­во со убис­тво­то на Франц Фер­ди­нанд. Ко­га поч­на вој­на­та во Ју­гос­ла­ви­ја мно­гу­ми­на беа раз­о­ча­ра­ни од но­ва­та вој­на, за­тоа што мис­леа де­ка та­кво не­што не­ма да се по­вто­ри на Бал­ка­нот. Ме­ѓу­тоа, за тоа не зна­ев мно­гу. Исто та­ка, не зна­ев мно­гу ни­ту за Хр­ват­ска или за Ср­би­ја. Ва­жен мо­мент од се­то тоа е де­ка Ју­гос­ла­ви­ја бе­ше ко­му­ни­стич­ка зем­ја и ре­ли­ги­ја­та бе­ше то­ле­ри­ра­на, но не бе­ше мно­гу про­мо­ви­ра­на. По­ра­ди тоа ве­лам де­ка бе­ше и ре­ли­ги­ски су­дир за­тоа што ов­де се уби­ва­ше и по­ра­ди цр­кви или џа­мии. По сѐ, се се­ќа­вам на еден сло­ган што го има­ше ту­ка: „Брат­ство и единс­тво, кое не се при­ме­ни нај­до­бро ме­ѓу на­ро­ди­те“. Ко­га пад­на ко­му­низ­мот, на­ро­дот поч­на да се вр­ти кон на­ци­о­нал­ни­те иден­ти­те­ти. Са­каа сопс­твен иден­ти­тет. Тој на­ци­о­на­лен иден­ти­тет оне­воз­мо­жи Ју­гос­ла­ви­ја да про­дол­жи да дејс­тву­ва ка­ко др­жа­ва.

Ка­ко гле­да­вте на се­то тоа?

Кинг: Гле­дав ка­ко чо­век. Не са­кав да гле­дам ка­ко но­ви­нар. Се­то тоа бе­ше на нас­лов­ни­те стра­ни­ци на свет­ски­те ме­ди­у­ми. За тоа мо­ра­вте пси­хо­ло­шки да се под­го­тви­те.

Зо­што во­оп­што дој­до­вте во Са­ра­е­во? Зо­што не оти­до­вте на дру­го ме­сто?

Кинг: Па се оби­дов­ме. Са­кав­ме да оди­ме во Мо­стар и то­гаш нѐ фа­ти­ја. Ни го зап­ле­ни­ја авто­мо­би­лот. Се оби­дов­ме да оди­ме за Би­хаќ, но не ус­пе­ав­ме. Се оби­дов­ме да оди­ме се­ка­де ка­де што има­ше су­ди­ри. Бев­ме и во Јаб­ла­ни­ца и во Ки­се­љак, ко­га бе­ше су­ди­рот ме­ѓу Бош­ња­ци­те и Хр­ва­ти­те. Туз­ла бе­ше шок за нас. Та­му бе­ше ко­ман­да­та на НАТО и то­гаш се слу­чи зло­сторс­тво­то кај Ка­пи­ја.

Ка­ко но­ви­на­ри­те со­ра­бо­ту­ваа ме­ѓу­себ­но?

Кинг: Сѐ за­ви­си за ко­го збо­ру­ва­ме. Јас то­гаш бев нов во таа ра­бо­та. Тоа баш и не е во­о­би­ча­е­но. Но­ви­на­ри­те и фо­то­ре­пор­те­ри­те не беа мно­гу љу­без­ни и отво­ре­ни за со­ра­бо­тка. Си­те ме­ѓу­себ­но се поз­на­ваа и то­гаш ко­га сте нов, тие не са­ка­ат да ри­зи­ку­ва­ат со вас. Но­ва­ци­те пра­ват мно­гу гре­шки. Тоа е го­ле­ма од­го­вор­ност ко­га збо­ру­ва­ме за не­за­вис­ни но­ви­на­ри. Се оби­ду­ва­ме да го ели­ми­ни­ра­ме ри­зи­кот кол­ку што е мож­но по­ве­ќе. Тоа не е од­го­вор­ност што трае во нат­пре­ва­рот ме­ѓу ме­ди­у­ми­те за ин­фор­ма­ции. Тоа е вој­на. Ту­ка има дру­ги од­го­вор­но­сти. Вој­на­та уби­ва лу­ѓе и ду­ри ако сѐ уште сте жи­ви, не мо­ра да зна­чи де­ка не сте обе­ле­жа­ни за уби­ва­ње. Но­ви­на­ри­те се мно­гу те­шки и тоа бе­ше и ме­ди­ум­ска вој­на. Се оби­ду­вав­ме да го пре­жи­ве­е­ме тоа што го до­жи­ву­вав­ме.

Ве спре­чу­ва­ше ли вој­ска­та во пре­ми­ну­ва­ње на гра­ни­ца­та?

Кинг: Јас мо­жев да би­дам кул­ту­рен. Мо­жев и уба­во да се од­не­су­вам. Мо­жев да ја по­ка­жам сво­ја­та прес-кар­тич­ка за да по­ми­нам. Не­ко­гаш ми ба­раа про­пус­ни­ца и тоа го при­фа­ќав, но ни­ко­гаш не бев фа­тен по­ра­ди ин­фор­ма­ци­ја. Ни­ко­гаш не са­кав да ја на­ру­шам по­зи­ци­ја­та на вој­ска­та ка­де што се на­о­ѓа. Не им го по­вре­ду­вав его­то. Јас одев низ ули­ци­те на Са­ра­е­во.

Бе­ше ли тоа опас­но по­ра­ди снај­пе­ри­сти­те?

Кинг: Да, но ба­рав да нај­дам пар­че леб, ше­ќер, во­да, ка­фе. Сре­ќен бев ко­га ќе нај­дев ќе­ба­пи. Тоа бе­ше ви­стин­ска глад и пре­жи­ву­ва­ње. Бев­ме среќ­ни ко­га ќе нај­де­ме еден ли­тар чи­ста во­да. Бе­ше, на­ви­сти­на, те­шко.

Има­вте ли под­др­шка од ме­ди­ум­ски­те ку­ќи? Вие се­то тоа го фо­то­гра­фи­ра­вте и го пра­ќа­вте во све­тот.

Кинг: Да си­те тоа го гле­даа, но ни­кој не нѐ под­др­жу­ва­ше. Ни­кој не ни да­ва­ше под­др­шка во ра­бо­та­та. Ни­кој не са­ка­ше да слу­ша, ни­ту да ви­ди. На кра­јот, нај­дов ед­на аген­ци­ја во Лон­дон што го пра­ве­ше тоа. Ако не до­а­ѓам од за­пад­ни­те ме­ди­у­ми, то­гаш не са­ка­ат ни­ту да ме под­др­жат. То­гаш тоа беа те­шки при­каз­ни, а ако не­ма­те те­шка при­каз­на, то­гаш не ви по­ми­ну­ва во ме­ди­у­ми­те. Тоа беа пси­хич­ки те­шки при­каз­ни. Тоа е мно­гу те­шко за не­за­вис­ни­те но­ви­на­ри. Не са­кам да збо­ру­вам за за­пад­на­та про­па­ган­да, но ов­де лу­ѓе­то уми­раа. Во Са­ра­е­во ци­ви­ли­те беа бру­тал­но уби­ва­ни. Тоа се слу­чу­ва­ше до­де­ка лу­ѓе­то зе­маа во­да, ко­ја им бе­ше не­оп­ход­на за жи­вот. Ги уби­ваа до­де­ка беа во мар­ке­ти. Тоа беа топ-ве­сти. Тоа ги пол­не­ше нас­лов­ни­те стра­ни­ци. Убис­тва.

Тоа ги пол­не­ше нас­лов­ни­те стра­ни­ци?

Кинг: Нас­лов­ни­те стра­ни­ци се пол­неа со бру­тал­ни ра­бо­ти. Де­фи­ни­тив­но, ко­га поч­на ет­нич­ко­то чи­сте­ње и ко­га ги има­те Ка­ра­џиќ и Мла­диќ и зго­ра на тоа вер­ска вој­на, то­гаш тоа е нас­лов­на стра­ни­ца. Тоа беа огром­ни до­ку­мен­ти што ги со­би­рав­ме.

Ка­де сме се­га од Ва­ша перс­пе­кти­ва?

Кинг: Лич­но мис­лам де­ка Бос­на не е на до­бар пат. Но, кој сум јас? На­ро­дот не бе­ше на ви­стин­ски пат и за вре­ме на вој­на­та.  Не знам ка­ко е во Ср­би­ја и во Хр­ват­ска, но мис­лам де­ка сѐ е исто ка­ко во де­ве­де­сет­ти­те го­ди­ни.

Во што е то­гаш проб­ле­мот со вој­на­та?

Кинг: На кра­јот во вој­на­та не­ма по­бед­ник. Ни­кој не до­би од оваа вој­на. Си­те се­га се по­де­ле­ни. Ги има­те Бос­на и Хер­це­го­ви­на, Ср­би­ја, Хр­ват­ска, Ко­со­во. Во БиХ има­те не­што што не мо­жам да го раз­бе­рам – три обра­зов­ни си­сте­ми, 14 вла­ди. Не сум ком­пе­тен­тен да збо­ру­вам за тоа кој е Ср­бин, Бош­њак или Хр­ват, но ќе бев од­го­во­рен ако не се со­пре­ше вој­на­та за­тоа што и јас бев во неа. Се­то тоа го гле­дав. Искре­но би са­кал да жи­ве­е­те во мир, но тоа е про­сто не­воз­мож­но де­нес. Де­нес не­ма ме­сто без крв. Мо­же­би тоа не са­ка­ме да го слуш­не­ме, но тре­ба, за­тоа што сме си­те лу­ѓе.

Кол­ку Аме­ри­кан­ци­те зна­ат за ге­но­ци­дот во Сре­бре­ни­ца?

Кинг: Зна­ат де­ка тоа бе­ше за­шти­те­на зо­на на ОН. Во САД по­сто­јат мно­гу кни­ги за Сре­бре­ни­ца, по­сто­јат и до­ку­мен­ти за тоа. Мо­жам да ка­жам де­ка тоа бе­ше огро­мен и не­пра­ве­ден ма­сакр. Се­пак, во Ру­ан­да бе­ше уште по­ло­шо.

За вре­ме на вој­на­та во Бос­на бе­вте и во Ру­ан­да?

Кинг: Мно­гу доц­на стиг­нав во Ру­ан­да, за­тоа што бев во Са­ра­е­во. На не­за­вис­ни­те но­ви­на­ри ре­чи­си им бе­ше за­бра­нет влез во Ру­ан­да. То­гаш ра­бо­тев на НВО. Тоа беа огром­ни ма­са­кри на де­ца, нив­ни­те те­ла беа пре­ве­зу­ва­ни во ка­ми­о­ни. Тие беа уби­ва­ни со ма­че­ти. Та­му има два на­ро­да – Ту­тси и Ху­ту. Ту­тси­те имаа под­др­шка од Фран­ци­ја, а Ху­ти­те од Бел­гиј­ци­те. Важ­но е да се истак­не де­ка ту­ка клуч­на уло­га има­ше бел­ги­ско­то ра­дио, кое пот­тик­на ге­но­цид. Тоа е од­го­вор­но за уби­ва­ње­то на се­кој при­пад­ник на Ту­тси­те. Тие ги уби­ваа сво­и­те со­се­ди за­тоа што ра­ди­о­то ве­ле­ше та­ка. Сѐ бе­ше кр­ва­во и ма­са­кри­ра­но. Крв има­ше на две­те стра­ни. И ту­ка ОН беа ви­нов­ни ка­ко во Бос­на. Ко­га ќе пог­лед­не­те, не­ма го­ле­ми раз­ли­ки ни­ту во Си­ри­ја.

Де­нес сте во Си­ри­ја?

Кинг: Тоа се нај­бру­тал­ни­те фо­то­гра­фии што не­ко­гаш сум ги на­пра­вил. Тоа се же­ни, де­ца… мно­гу е ин­те­рес­на при­каз­на­та за Си­риј­ци­те, исто ка­ко и за лу­ѓе­то што ги­неа во Са­ра­е­во. Све­тот тоа са­мо го гле­да­ше и мол­че­ше. Све­тот и се­га мол­чи над Си­ри­ја. Има две стра­ни, има­те два по­ла, има­те ши­и­ти и су­ни­ти и сѐ е во зна­кот на број два. Тоа не е вер­ска вој­на ка­ко во Бос­на, но проб­ле­мот е во тоа што Ба­шар ал Асад ја нас­ле­ди функ­ци­ја­та од та­тко му. Ту­ка не­ма­ше из­бор. Сѐ е мно­гу слич­но ка­ко во вој­на­та во Бос­на. Си­ри­ја ја гу­би под­др­шка­та во све­тот по­ра­ди џи­ха­дот. Тоа е мно­гу опас­но, за­тоа што се­га ни­кој не са­ка да ѝ по­мог­не на Си­ри­ја. Тоа е го­лем проб­лем. ОН до­се­га ни­ко­го не за­шти­ти­ја. На­ви­сти­на не знам што пра­ват и што е нив­на­та ра­бо­та. Тие но­сат во­да на ме­ста ка­де што има крв на си­те стра­ни. Тоа е гроз­но, но тоа е мое мис­ле­ње.

Бос­на во Ва­ши­те очи де­нес?

Кинг: Дол­го не сум бил. Ни­што не се про­ме­ни­ло. Лу­ѓе­то што се бо­реа за во­да, де­нес про­да­ва­ат сла­до­лед во Са­ра­е­во. Лу­ѓе­то што имаа моќ во вој­на­та де­нес има­ат моќ во по­ли­ти­ка­та. Сѐ уште по­сто­јат исти­те мар­ке­ти. Се­пак, сѐ е мно­гу чи­сто. Ко­га стиг­нав ви­дов пре­у­бав град. Сѐ ста­на­ло мно­гу уба­во. Мно­гу Ср­би што по­бег­наа од овој град де­нес ту­ка има­ат хо­те­ли иа­ко не се вра­ти­ле. Тоа е мно­гу ин­те­рес­но. Ина­ку, не се вра­ќам на ста­ри ме­ста за­тоа што ко­га ќе ја рас­ка­жам сво­ја­та при­каз­на, го на­пу­штам ме­сто­то. Не ра­бо­там по­ве­ќе про­е­кти за Бос­на. Но, Бос­на за си­те нас е иск­лу­чок во сѐ.

(Интервјуто беше објавено во 49 број на неделникот Република)

Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.